كورتەیەك لە ژیان و سەردەمی فەرمانڕەوایی سلێمان پاشای بابان(1828-1838) ‌

سلێمان كوڕی( ئەورەحمان پاشا 1789-1813ز)ی كوڕی(مەحموود پاشای یەكەم1773-1782ز)ی كوڕی(خالید پاشای یەكەم1729-1743ز)ی كوڕی(سلێمان بەبە1663-1686ز)ی كوڕی(فەقێ‌ ئەحمەدی دارەشمانە1610-1663ز)بووە، هەر چەندە هەتا ئێستا هیچ سەرچاوەیەك لەبەر دەست دا نییە، بەڵام بە دڵنیاییەوە لەبەر ئەوەی كوڕی میری بابان و لە بنەماڵەیەكی دەست رۆیشتوو خوێندەواری ئەو كاتەی كوردستان بووە، هەر لە تەمەنی(5)ساڵییەوە فێری نووسین و خوێندن كراوە و مامۆستای تایبەتی بۆ گیراوە، دواتریش لە حوجرە و خوێندنگا ئایینییەكان دا وانەی خوێندوە و فێری بنەماكانی شەرع و ئایینی ئیسلام كراوە و لە پاڵیشی دا زمانەكانی؛ (عەرەبی، توركی عوسمانلی و فارسی)فێر بووە.

لە تەمەنی گەنجێتیش دا، وەكو هەر بەگزادەیەك و كوڕی ئازاترین و بەناوبانگترین پاشای بابان بە جلی جوان پۆشتەكراوە، لە ناو كۆشك و دیوەخان و ناو كۆڕی گەورەپیاوان و خاوەن ئەزمونی ئەو كاتەدا گەورە بووە و لەسەر سوار چاكی و نیشان شكێنی راهێنراوە، هەروەها كاتەكانی دەست بەتاڵیشی بە سواری باشترین و رەسەنترین ئەسپی ئەو كاتە بەراو و گەشت و سەیران لەگەڵ هاوڕێ‌ و هاو تەمەن و كەسە نزیكەكانی دا بە سەربردوە.

هێمن و بەهیممەت دیار بوو

بەپێی سەرچاوەكەی(كلۆدیۆس جەیمس ریچ1787-1821ز)كە لەكاتی گەشتەكەی ساڵی(1820ز)دا بۆ كوردستان لە سەردەمی فەرمانڕەوایی(مەحموود پاشای دووەم1813-1841ز)میری بابانی برای دا، لە سلێمانی چاوی بە سلێمان پاشای چوارەم كەوتووە نووسیوویەتی؛ (پیاوێكی چاو شینی باڵا بەرز و بەخۆوە بوو، لە هەڵسوكەوتیش دا هێمن و بەهیممەت دیار بوو، شێوەی زۆر لە ئەورەحمان پاشای باوكی دەچوو.)

هەتا ئێستاش بەهۆی نەبوونی سەرچاوەوە بە دروستی رون نەبووەتەوە لەگەڵ كچی كام كەسایەتی و بنەماڵەدا هاوسەرگیری كردوە و ناوی چی بووە، بەڵام ئەوە زانراوە كە سلێمان پاشا(8)كوڕی بە ناوەكانی؛ (ئەحمەد پاشا، عەبدوڵڵا پاشا، محەمەد بەگ، حەسەن بەگ، قادر بەگ، مستەفا بەگ، حسێن بەگ و عەلی بەگ)و هەروەها(5)براشی بە ناوەكانی؛ (مەحموود پاشا، عوسمان بەگ، حەسەن بەگ، یووسف بەگ و عەزیز بەگ)هەبووە.

بەخوێندنەوە و چاو خشاندن بە مێژووی پتر لە دوو سەدەی میرنشینی بابان دا، ئەوەمان بۆ روون دەبێتەوە كە هەموو میر و پاشاكان بە بێ‌ جیاوازی لە سەردەمی فەرمانڕەوایی خۆیان دا هەمیشە لە گشت بوارەكانی سیاسی، سەربازی، ئەدەبی، كۆمەڵایەتی، ئاواكاری و…..هتد لە هەوڵ و تێكۆشانی بەردەوام دا بوون، هەر بۆیە لە رابردوودا چەندین كاری گرنگ و ناوازەیان ئەنجام داوە كە لە ئێستادا بوون بە شوناس و مێژووی نەتەوەیەك و جێگای شانازی هەر كوردێكن.

سلێمان پاشای چوارەم

ئەگەرچی هەر لە دەیەكانی سەرەتای دەركەوتن و سەرهەڵدانی بابانییەكان دا، لە پێناو قۆرخ كردن و بەدەسەڵات گەیشتنی هەندێك لە پاشا و بەگەكانی ناو بنەماڵەی فەرمانڕەوا، بارودۆخی میرنشینەكە بە چەندین هەوراز و نشێوی نا لەبار و كێشمەكێش و نا كۆكی جۆراو جۆری نە خوازراو و نا رەوادا تێپەڕبووە، بە جۆرێك هەندێك لە كاراكتەرەكان هەرگیز سڵیان لە خیانەتی گەورەی نیشتمانی و ئاژاوەگێڕی و خوێن رشتنی خەڵكانی بێ‌ تاوان و كاولكاری ناوچەكە نەكردوەتەوە.

بەداخەوە لەو پێناوەش دا، سلێمان پاشا پشكی شێری بەركەوتووە كە ئێمە لێرەدا بۆ باشتر ناسینەوەی بە(سلێمان پاشای چوارەم)ناومان بردوە، چونكە پێشتر و هەر لە ناو میرنشینی بابان دا(3)كەسایەتی تر بە ناوی سلێمان پاشا فەرمانڕەواییان كردوە كە هەر یەكە لە(سلێمان بەبە)ی كوڕە گەورەی فەقێ‌ ئەحمەدی دارەشمانە، هەروەها(سلێمان پاشا1747-1765ز)ناسراو بە سلێمان پاشای كوژراو و(سلێمان پاشای سێیەم1808ز)ی كوڕی(برایم پاشا1782-1802ز)ی بنیادنەری شاری سلێمانی و ئامۆزا و ژن برای ئەورەحمان پاشای باوكی سلێمان پاشای باس كراو بوون.

هەر چەندە سلێمان پاشای چوارەم بە پچڕ پچڕی تەنها ماوەی(10)ساڵ تەمەن ماوەی داوە فەرمانڕەوایی میرنشینەكە بكات، بەڵام لە پێناو وەرگرتنی دەسەڵات و مانەوە لە دەسەڵات دا، روو بەرووی چەندین ئازار و مەینەتی و تانە و تەشەری رەوا و نا رەوا بووەتەوە. بەوەی كاتێك بۆ یەكەم جار لە ساڵی(1828ز)لەسەر وەختی سەركەوتنی هێزێكی شەڕكەری مەحموود پاشای دووەمی برا گەورەی دا لە بەرامبەر پاشەكشە و راوەدونانی سەربازەكانی(محەممەد پاشا1813-1836ز)ی میری سۆران لە ناوچەی(خۆشناوەتی)لە هەمان شەوی گەمارۆدانی قەڵای ناحیەی(سكتان)ی ئێستا بە شێوەیەكی زۆر نا بەرپرسانە و دوور لە هەر هەست و سۆزێكی كۆمەڵایەتی، ئایینی و مرۆڤایەتی لەو كاتە وەختە چارەنووسساز و هەستیارەدا، بە هۆی چاوچنۆكی و پاوان كردنی تاك لایەنەی دەسەڵات، لە هێزەكەی خۆیان جیابووەتەوە و لەگەڵ نیوە لە سەربازەكان دا رووە و سلێمانی گەڕاوەتەوە، پاشان رۆژی دواتر بە كودەتایەكی سپی دەستی بەسەر فەرمانڕەوایی میرنشینەكەدا گرتووە.

پێنج جار دەسەڵاتیان لە یەكتری زەوت كردوە!

بەپێی سەرچاوەكان؛ هەر لەو ساڵەدا، سێ‌ جاری تر بە شەڕ و نیوە ئاشتی دەستی بەسەر دەسەڵاتی بابان دا گرتووە، بە جۆرێك سلێمان پاشا لە لایەن (داوود پاشا1816-1831ز)ی والی ئەو كاتەی بەغداوە پشتیوانی سەربازی و مادی كراوە، بێ‌ گومان تەنها مەبەستیش لەو كارە درێژەپێدان و قوڵتركردنەوەی نا كۆكی و ململانێكانی ناو بنەماڵەی بابان بووە، مەحموود پاشاش بە هاوكاری سوپای حكومەتی قاجاری ئێران و بە تایبەت والی كرماشان، چەند جارێك روو بەرووی یەكتری بوونەتەوە و شەڕی خوێناوی لە نێوانیان دا روویداوە كە لە ماوەی(6)ساڵ دا پێنج جار دەسەڵاتیان لە یەكتری زەوت كردوە!

جێگای ئاماژەیە، سەرەڕای ئەو بارودۆخە نا لەبارە سیاسی و سەربازییەی كە لەو كاتەدا میرنشینەكە پێی دا تێپەڕبووە، سلێمان پاشا توانیوویەتی بە لێهاتوویی و زیرەكی خۆی لە چەند خاڵێك دا رێككەوتنێكی ئاشتیانەی سیاسی لەگەڵ محەممەد پاشای میری سۆران واژۆ بكات و لە باكوور و خۆر ئاوای میرنشینەكەوە مەترسی دەرەكی لەسەر ناوچە جیاجیاكانی ژێر دەسەڵات و قەڵەمڕەویەكەی دووربخاتەوە، هەروەها بە شێوەیەكی فەرمیش سنووری میرنشینەكەی دیاری بكات. جگە لەوەش، نووسینەكانی(جەیمس بیللی فریزەر1783-1856ز)ی گەڕیدەی سكوتلەندی بەڵگە و سەلمێنەری ئەو راستیەن كە سلێمان پاشا چەندە مرۆڤێكی هۆشیار و شارەزای كاروباری سیاسی و ئاگاداری رووداوەكانی رۆژگاری ناوچەكە و تەنانەت جیهانیش بووە.

كاروبارەكانی رۆژانەی هاوڵاتیانیان راپەڕاندوە

لە بواری بنیادنان و ئاواكاریش دا، هاو شێوەی میرەكانی پێشووتری بنەماڵەكەی لە پاڵ شەڕ و داگیركاری سوپا وێرانكەرەكانی وڵاتانی دەوروبەردا، بە خەمخۆری و پشتیوانی خەڵكانی دڵسۆز هەمیشە لە هەوڵی ئاوەدان كردنەوە و بەرەو پێشبردنی سیستمی حوكمڕانی و كارگێڕی میرنشینەكەی دا بووە، هەر وەكو لە ئاژاوەكەی(حەمە شەریف هەمەوەند)ەوە دەردەكەوێت، لە سەردەمی فەرمانڕەوایی سلێمان پاشادا قشڵەی سەرای سلێمانی دروست كراوە و پاشان دامودەزگاكانی ئەو كاتەی حكومەتی سلێمانی و میرنشینی بابان لە وێوە كاروبارەكانی رۆژانەی هاوڵاتیانیان راپەڕاندوە.

دوا جار سلێمان پاشای چوارەم لە یەكێك لە رۆژەكانی ساڵی(1838ز)دا، كۆچی دوایی كردوە، پاشان لەرێ‌ و شوێنێكی شكۆداردا لە گردی(سەیوان)لە سلێمانی بە خاك سپێردراوە، دواتریش(ئەحمەد بەگ)ی كوڕە گەورەی لە نێوان ساڵانی(1838-1847ز)شوێنی باوكی گرتووەتەوە و بووە بە میری بابان.

جێگای ئاماژەیە، لەو كاتەدا(مەلا خدری نالی1800-1856ز)كە یەكێك بووە لە هۆنەرە بە ناوبانگەكانی ئەو رۆژگارە و لە ئێستادا لەگەڵ هەر یەكە لە(سالم و كوردی)هاوڕێی دا بە هۆزانڤانانی سێ‌ كوچكەی بابان ناسراوە، هۆنراوەیەكی بە پێز و پڕ مانای نووسیووە كە تیایدا جگە لە وەی ساڵی كۆچی دوایی سلێمان پاشا و هاتنە سەر دەسەڵاتی ئەحمەد پاشای بە ژمێرەی ئەبجەدی دیاری كردوە، لە یەك كات دا هەم لاواندنەوەیەكی خەماوییە بۆ مەرگی ناوادەی سلێمان پاشا و هەم پێداهەڵدان و ستایشێكیشە بۆ ئەحمەد پاشای جێنشین و دوا میری بابان.