( ئیسماعیلی سوننە مەزهەبی حەنەفییان لە باوەش گرت و لە هەنگاریا نیشتەجێ بوون و یاقوت الحماوی چاوی پێیان کەوت! )

---

ئەم مەزهەبەی موسڵمانانی (الباشقرد)له هەنگاریا (896-1301ز) ژیاون، و لەلایەن پاشا مەسیحییەکانەوە تووشی فشار و تیرۆر بوون، بەتایبەت لە سەردەمی شا لادیسلاسی یەکەم..

---

تا سەدەی نۆی زایینی / سێیەمی کۆچی موسڵمانان پەیوەندییەکانی نێوان فەرەنسا و ئیتالیایان پچڕاندبوو، و هەموو گەرووەکانی چیایەکانی ئەلبیان داگیرکردبوو، بۆیە تێپەڕبوونی خەڵک بەهۆی مۆڵەتی ئەوانەوە بوو. لە ساڵی ٩١١ی زایینی / ٢٩٠ کۆچی، قەشە سەرەکییەکەی ئاربۆن (ناربۆنی فەرەنسی) ویستی سەفەری ڕۆما بکات بۆ کارێکی بەپەلە، بۆیە لە ترسی عەرەبەکان نەیتوانی سەفەر بکات، و ڕێگەیان نەدەدا کەس تێپەڕێت بەبێ ئەوەی پارەیەکی ناسراوی لێ وەربگرێت.

(شەکیب ئارسلان، بە گێڕانەوەی مێژوونووسی فەرەنسی ڕێنۆ لە کتێبی “هێرشەکانی عەرەب بۆ سەر فەرەنسا”)

عوسمانییەکان یەکەم موسڵمان نەبوون کە گەیشتبنە ئەوروپا بە گشتی و بەڵکان بەتایبەتی و بە درێژایی سەدەی نۆیەم و دەیەم و یازدەهەمی کۆچی/ پانزە و شانزەی زایینی وڵاتەکانییان (فتح کرد)، موسا بن نەسیر و تاریق بن زیاد لە پێشەوە بوون بۆ ماوەی هەشت سەدە کاتێک ئەندەلوسیان (فتح کرد)، و لە نێوان ساڵانی ٩٢- ٩٧ی کۆچیدا ژێردەستەییان کرد، تا سوپاکانیان ئەمڕۆ گەیشتنە شاخەکانی پیرینیس یان پیرینیس لەسەر سنووری ئیسپانیا و فەرەنسا، و موسا زۆربەی دانیشتوانی کۆن و کۆنی ئیسپانیای خستە ژێر دەسەڵاتی دەسەڵاتەوە لە ئیسلامدا، جگە لە چەند گروپێک کە لە شاخەکانی دوور لە ناوچەی گالیسیا لە دووری باکووری ڕۆژئاوای ئەندەلوس دانیشتبوون و لەگەڵ تێپەڕبوونی کاتدا بوونە فاکتەری ڕووخاندنی بوونی ئیسلام و دەسەڵاتی دادوەری لەسەر موسڵمانان.

ئەسپەکانی مووسای کوڕی نوسەیر گەیشتنە دڵی فەرەنسا کاتێک چووە ناو شاری لیۆن “لۆتۆن” و زنجیرەیەک ڕووبەڕووبوونەوە دەستی پێکرد کە لە ڕێگەیەوە موسا ئاواتەخوازی ئەوە بوو کە موسڵمانان لە ڕۆژئاواوە هەموو ئەوروپا داگیر بکەن و تا قوستەنتینیە (ئەستەنبوڵ) و… لەوێشەوە بۆ ئاسیای بچووک و پاشان بۆ دیمەشق کە پایتەختی خەلافەتی ئیسلامییە، بۆ یەکخستنی ئیسلام لە باشوورەوە باکووریش لە باشوورەوە یەکگرتووە [1].

وە محمد عەبدوڵڵا عەنان [2] ئاشکرای دەکات کە ئەو سیاسەتی دوودڵییەی کە ماڵی ئومەوییەکان لە یەک لە دوای یەکەکانی ولید کوڕی عەبدولمەلیک کوڕی مەروان لەو سەردەمەدا هەیانبوو، ئەوە بوو کە هیواکانی موسای بڕی و ناچاری کرد لە ئەندەلوسەوە بە تەواوی بگەڕێتەوە دیمەشق و هەرگیز نەگەڕێتەوە ئەندەلوس، بەڵام خەونێک ملکەچکردنی ئەوروپا لە ژێر دەسەڵاتی ئیسلامدا لەسەر سەرکردە موسڵمانەکانی ئەندەلوس لەو سەردەمەدا لەدەست نەچوو و بەناوبانگترینیان عبد الرحمن الغافقي سەرکردەی ئەندەلوس بوو، کە دوای پارچەپارچەبوونی یەکگرتەوە، و بەردەوام بوو لە هێرشکردنە سەر وڵاتانی فرانکەکان، واتە فەرەنسا، تا دەستی بەسەر بەرشەلۆنە، ئاربۆنا، لیۆن و تولۆزدا گرت تا گەیشتە هێزەکانی، پۆیتێر، باشووری پاریس، لە ناوەڕاستی فەرەنسا، بەرەوڕوو بووەوە لەلایەن سوپاکانی ئەوروپا بە سەرۆکایەتی “قرلا” وەک سەرچاوە عەرەبییەکان پێی دەڵێن، و ئەو فەرماندەی فەرەنسییە، چارڵز مارتێل، و لەوێ موسڵمانەکان شکستیان هێنا، و عەبدولڕەحمان شەهیدکرا، و قەرەباڵغییەکانیان بە دوای هێزەکانیاندا گەڕانەوە گەیشتە ناوچەکانی باشوور و ناوەڕاستی فەرەنسا، و ناوچە گرنگەکانی باکووری ئیتاڵیا و سویسراش.

ئەم بابەتە لەلایەن میری بەیاننامەی عەرەبی، شەکیب ئەرسلان، لە کتێبی “مێژووی داگیرکارییەکانی عەرەب لە فەرەنسا و سویسرا و دوورگەکانی دەریای ناوەڕاست”دا ئاشکرا کراوە، پشتی بە سەرچاوە عەرەبی و لاتینییەکان و لێکۆڵینەوەکانی فەرەنسی و ئەڵمانی تێدا بەستووە ڕۆژهەڵاتناسەکان کە ئەم ڕاستییەیان پشتڕاست کردەوە، و کە ئەو موسڵمانانەی کە ڕۆژئاواییەکان پێیان دەڵێن “السراسنة” و “السراكينوس” واتە تاغوتەکان، کە دواتر گەشە دەکەن و دەبنە ئاڵایەک بۆ موسڵمانان و ئیسماعیلییەکان، و ئەوانیش ئیسماعیلی دیکەن جگە لە شیعەکان!

ڕۆژهەڵاتناسی فەرەنسی ڕێنۆ لە کتێبی “هێرشەکانی عەرەب بۆ سەر فەرەنسا و لە فەرەنساوە بۆ سەر ساڤۆی و پیدمۆنت و سویسرا لە سەدەی هەشتەم و نۆیەم و دەیەمی زایینیدا، بەپێی گێڕانەوەی مێژوونووسانی مەسیحی و موسڵمان” پشتڕاستی دەکاتەوە، کە بوونی ئیسلام لە… فەرەنسا بۆ ماوەیەکی سنووردار نەبوو تەنها پەیوەست بوو بە لەشکرکێشییە سەربازییەکانەوە، بەڵام بەشێکی زۆری مابووەوە فەرەنسا و ئیتاڵیا و سویسرا بۆ ماوەیەکی درێژتر لەوەی ئێمە بیری لێدەکەینەوە مەیدانێکن بۆ بوونی عەرەبەکان، و بە وردی شوێنەکانیان لە “ ساڤۆی”، “پیمۆنت” و “سویسرا”، و لەوێشەوە کۆنترۆڵی داگیرنەکراوترین قەڵاکانیان لە دڵی ئەوروپادا گرت، لە کەنداوی “سانت ترۆیس”ەوە تا دەریاچەی “کۆنستانز” و لە ڕووباری ڕۆن و شاخەکانەوە لە “جورا” بۆ دەشتەکانی چیای “فورات” و “لۆمباردی” لە باکووری ئیتاڵیا، و جێی مشتومڕ نییە کە یادەوەری لەشکرکێشییەکانی عەرەب لەم وڵاتانەدا بێ کاریگەری نەبووە لە شەڕە خاچپەرستەکان و لەم بزووتنەوەیە گشتییەدا کە ئەوروپای لە دژی وروژاند ئاسیا و ئەفریقا: “وە هاوەڵانی ئینجیلم لەبەردەم هاوەڵانی قورئاندا دانا بۆ ماوەی سەدەی چوارگۆشە” [3] وەک شەکیب ئەرسلان باسی دەکات.

وە دەتوانین بزانین تا سەدەی نۆیەمی زایینی / سێیەمی کۆچی موسڵمانان “پەیوەندییەکانی نێوان فەرەنسا و ئیتالیایان پچڕاندبوو، و هەموو گەرووەکانی بەرزاییەکانی ئەلبیان داگیرکردبوو، بۆیە تێپەڕبوونی خەڵک بەهۆی مۆڵەتی ئەوانەوە بوو. لە ساڵی ٩١١دا”. زاینی / ٢٩٠ کۆچی، قەشە سەرەکییەکەی ئاربۆن (ناربۆنی فەرەنسی) ویستویەتی گەشت بکات بۆ ڕۆما ئەوان بەپەلە بوون، و ئەو نەیتوانی سەفەر بکات لە ترسی عەرەب، و ڕێگەیان نەدەدا کەس تێپەڕێت بەبێ ئەوەی پارەیەکی ناسراوی لێ وەربگرن. ”[4] ناوچەکان، و هەڕەشەکانیان بۆ سەر ئاسایشی دەوڵەت و میرنشینەکانی ئیتاڵیا، فەرەنسا و سویسرا.

وە لە کاتێکدا موسڵمانان لە لای ئەندەلوسەوە هێرشیان کردە سەر باکووری ئیتالیا و فەرەنسا، جا چ لە سەردەمی ئومەوییەکان لە ڕۆژهەڵات بێت یان لە دەوڵەتی ئومەوییەکان لە ئەندەلوس، باشووری ئیتالیا هێرشەکانی موسڵمانانی لە دەریای ناوەڕاستەوە دەزانی، و ئەوان لە دەریای ناوەڕاستەوە دەهاتن دەوڵەتی الأغالبة لە ئەفریقا لە تونس و باکووری ئەفریقا، کە دادوەر(أسد بن الفرات) لەوێ تا دەیەی دووەمی سەدەی سێیەمی کۆچی / سەدەی نۆی زایینی، سیسیلیا لەلایەن الأغالبة و عەباسیەکانی پشتیانەوە لکێندرا و دواتر هێزە موسڵمانەکان دابەزین بۆ باشووری ئیتاڵیا ، و توانیان هەندێک میرنشینی عەرەبی و ئیسلامی تێیدا دامەزرێنن، وەک میرنشینی “باری”.

لە سەدەی سێزدەهەمی زایینی، دوای ئەوەی نۆرماندیەکان دەستیان بەسەر سیسیلیا و باشووری ئیتالیادا گرتەوە، پاشاکانیان داوای هاوکاری موسڵمانانیان کرد لە شەڕەکانیان دژی دوژمنەکانیان، ژمارەیەکی زۆریان نارد بۆ دامەزراندنی شارۆچکەیەک لە نزیک ناپۆلی بە ناوی “نیشتەجێبوونی لۆشێرا”، کە ئەو نیشتەجێبوونەیە کە مێژوونووسی ئیتاڵی پیترۆ ئیگیدی لە کتێبی “نیشتەجێبوونی لۆچێرا”دا لەسەری نووسیوە. ئیسلام و کەوتنی” (١٢٢٠-١٣٠٠)، و لەم کتێبەدا جێگیر بووە کە موسڵمانان لەم ناوچانەی ئیتالیادا ئامادەن، و بەشداریکردنیان لە کشتوکاڵ و پیشەسازی و پێشکەشکردنی خزمەتگوزاری سەربازی بۆ ئیمپراتۆریەتی ڕۆم و دابینکردنی گەنمی کوالیتی بەرز بۆ ناوچەکانی نزیک وەک ناپۆلی، و گومانی تێدا نییە کە ئەم بوونی ئیسلامییە لە باکووری ئیتالیا و باشوورەکەی دەنگدانەوەیەکی گەورەی لە ناوەڕاستدا دروستکردووە ئەوروپا.

لەم نێوەندەدا بە تایبەتی لە سەردەمی عەباسییەکان لە دەوروبەری ساڵی ٣٠٩ کۆچی / ٩٢١ی زایینی، پاشای سلاڤەکان و بولگارەکان لە ڕووسیا پەیامێکی بۆ “يلطوار” یان “ڤلادیمێر” نارد بۆ خەلیفەی عەباسی ئەلموقتەدر بیلا و موسڵمانبوونی خۆی بۆ… ئیسلام، و داوای لێکردن کە چارەسەر و خواردن و فەقیهی بۆ دابین بکات کە یاساکانی ئیسلامیان فێر بکات و یارمەتیان بدات، بۆ ئەوەی قەڵایەک دروست بکات کە تێیدا خۆی بپارێزێت لە هێرشی نزیکترین دوژمنەکانی کە خەریکی خۆ خەریکە بوون، و خەلیفە بۆ ئەم ئەرکە باڵیۆزی خۆی، فەقێ ئەحمەد كوڕی فەدلان کوڕی ئەلعەباسی دەستنیشان کرد، کە نامەیەکی نووسی بە هەموو ئەو وردەکاریانەی کە لە وڵاتانی ڕووسیا و بولگاریا و دانیشتوانی الصقالبة باکووری بەڵکان پشکنینی بۆ کردبوو و ئیبن فەدلانیش مایەوە چەند مانگێک لە نێوانیاندا بوو، گومانی تێدا نییە کە ئەو کاری تێدا کردووە بۆ بانگەوازکردن بۆ ئیسلام، و فێرکردنی یاساکانی و دەنگدانەوەکانی ئەم بانگەوازە گەیشتە ناوچەکانی دیکەی دڵی کیشوەری ئەوروپا، وەک ئەوەی پێدەچێت.

ئەمەش لەبەر ئەوەیە کە ئەوروپییەکان گرووپێک کە لە نێویاندا دەژیا لە ڕۆژهەڵاتی ئەوروپا بە نازناوی “ئیسماعیل” ناویان دەبرد، ئەوانیش السراسنة، کوڕەکانی ئیسماعیلی کوڕی ئیبراهیم ​​سەلامی خوای لێبێت هەردووکیان، لەنێو عەرەبە عەرەبکراوەکان کە لە باکوری… نیمچە دوورگەی عەرەبی، بەڵام دواتر بە گشتی ناویان لێنا موسڵمان، و ئەوە هەڵدانییەکە کە بە مانای ئیسماعیلی شیعەکان نییە کە دەگەڕێندرێنەوە بۆ ئیمامی حەوتەمی ئیمامەکانیان، ئیسماعیل کوڕی جەعفەر ئەلسادق، بەڵام ئەم ئیسماعیلییە ئەوروپیانە بوون لە سوننە حەنەفیەکان کە لە سەدەکانی ناوەڕاستدا لە هەنگاریا ژیاون، و ئەوان بولگاری و هەنگاری و تورک بوون بە هەمان شێوە، بەڵام دواتر لەناوچوون بەهۆی کەمی ژمارەیان و وردە وردە تێکەڵبوونیان لە نێوان هەنگارییەکان، جگە لە گۆشەگیری و ستەم کە بوو لەلایەن پاشا مەسیحییەکانی هەنگاریا واژۆ کراوە و ناچاریان کردووە بگەڕێنەوە بۆ ئایینی مەسیحی.

ئەم مەزهەبە لە موسڵمانانی الباشقرد یان بولگارەکانەوە سەریهەڵداوە کە لە سەردەمی بنەماڵەی شاهانەی (أرباد)(896-1301ز) لە هەنگاریا ژیاون، و ئەوان باپیرانی الباشقرد نن
کە دواتر کۆچیان کردووە بۆ ڕووسیا و دەوڵەتێکی فیدراڵییان هەیە کە ئەمڕۆ تیایدا پێی دەوترێت “کۆماری باشكورتوستان” جوگرافیناس (أبو الفداء) باسی لەوە دەکات کە ئەوان “جێماون ئەوان دراوسێ بوون لەگەڵ ئەڵمانییەکان، و ئەوان موسڵمانن لە ڕوانگەی فەقێیەکی تورکمانەوە کە تێڕوانینێکی هەیە بۆ یاساکان لە ئیسلام. القلقشندي ئەمەی بۆ زیاد دەکات و دەڵێت “زۆرینەیان مەسیحین و لەنێویاندا موسڵمانن و لە باشقرد دادوەرێکی موسڵمانی بەڕێز هەیە”[5].

ئەم موسڵمانانە لە هەنگاریا بە شێوازی جیاواز کاریان بۆ لهُنكر کردووە، وە زۆرێکیان بازرگانییان کردووە، تەنانەت سەربازیشیان پراکتیزە کردووە، تەنانەت بەشێکی زۆریان بۆ پاسەوانی قەڵای بیشت دانراون، کە یەکێکە لەو دوو بەشەی کە بودابست پێکدەهێنن کە ئێستا پایتەختی هەنگاریا، و لەو هەڵمەتەی کە شا جيزا دووەمی هەنگاریا (١١٤١- ١١٦١ز) ناردبووی بۆ یارمەتیدانی ئیمپراتۆری ڕۆمانی فرێدریک باربارۆسیا لە ساڵی ١١٦١ی زایینی . بەڵام موسڵمانانی هەنگاریا لەلایەن پاشا مەسیحییەکانەوە تووشی فشار و تیرۆر بوون، بەتایبەتی لەسەردەمی شا لادیسلاسی یەکەم (١٠٧٧-١٠٩٥ز)، کاتێک فەرمانی پێکردن بۆ ئایینی مەسیحی و سەرەڕای ئەوەش زۆربەیان بەردەوام خۆیان شاردنەوە موسڵمان بوونیان، و پاشای هەنگاریا کۆلۆمان (١٠٩٥-١١١٤ ز) ترسی لە زیادبوونی ئیسماعیلیزم لە ساڵی دوای وەرگرتنی تەخت، فەرمانی دا کە ئیسماعیلییەکان لە هەریەک لەو گوندانەی کە تێیدا نیشتەجێن لە پەراوێزی باشووری هەنگاریا زیاد نەکەن نیوەی دانیشتوانی گوندەکە، پاشان ناچاریان کرد کچەکانیان لەگەڵ مەسیحییەکان هاوسەرگیری بکەن[6].

جێگای سەرنجە کە جوگرافیناسی درەوشاوە یاقوت ئەلحەماوی (کۆچی دوایی ٦٢٦ کۆچی / ١٢٢٩ی زایینی) لەگەڵ کۆمەڵێک لەم موسڵمانە باشیکردانە کۆبووەوە، “زۆر شۆخ لە هەست و ڕووخساردا”، وەک چۆن لە ئەوانەی هاتوونەتە شاری حەلەب لە ساڵی 624 کۆچی / 1226 ی زایینی، هەندێکیان عەقڵ و زانیارییەکیان بە زمانی عەرەبی سەبارەت بە وڵاتەکەیان و بارودۆخەکانیان بینی و ئەویش لە وەڵامدا وتی: سەبارەت بە وڵاتی ئێمەش لە پشتی قوستەنتینیە لە شانشینی نەتەوەیەکی فرانکەکان پێی دەوترێت ئەلهەنگاری(المجر Hungarian)،وە ئێمە موسڵمانین، ملکەچی پاشاکەیانین، لە جەرگەی وڵاتەکەیدا، نزیکەی سی گوند، کە هەریەکەیان نزیکە لە ماتێک، تەنها ئەوە نەبێت کە پاشای الحنکار توانای ئەوەمان پێنادات دیوارێک لەسەر هیچ کامیان دروست بکەین لە ترسی ئەوەی سەرپێچی بکەین، و ئێمە لە ناوەڕاستی خاکەکانی مەسیحییەتداین، بۆیە باکووری ئێمە وڵاتی سەقەڵەبایە، و لە پێش ئێمە وڵاتی پاپایە، واتە ڕۆما، پاپاش سەری… فرانکەکان، بە گوتەی ئەوان جێگری مەسیحە، هەروەک چۆن فەرماندەی باوەڕدارانە لە نێو موسڵماناندا، فەرمانەکەی جێبەجێ دەکات لە هەموو شتێکدا کە پەیوەندی بە ئایینەوە هەیە لە هەموویاندا، لە سوپادا، و ئێمە هەموو مەزهەبێک داگیر دەکەین لەگەڵیاندا چونکە تەنها شەڕ لەگەڵ ئەو کەسانە دەکەن کە دژایەتی ئیسلام دەکەن[7]

کاتێک یاقوت ئەلحەماوی، پیاوێکی شارەزا لە بواری جوگرافیادا کە شارەزای مێژووی گەلانی سەردەمی خۆی و بەتایبەت جوگرافیای جیهانی ئیسلامی بوو، زانی کە ئەمانە گەلێکن لە هەموو لایەک بە مەسیحییەکان دەورە دراون، بە پرسیارەوە لێی پرسی، “بۆچی ئیسلامیان وەرگرت سەرەڕای ئەوەی لە ناوەڕاستی وڵاتانی کافردا بوون؟”، وتی: گوێم لە کۆمەڵێک لە باوباپیرانمان بوو کە دەیانگوت ماوەیەکی زۆر لەمەوبەر حەوت موسڵمان لە وڵاتانی بولگارییەکانەوە هاتوونەتە وڵاتەکەمان، و لەنێوانیاندا دەژیا ئێمە و میهرەبان بوون لە پێناسەکردنمان کە لەسەری چیین لە وەهم، و ڕێنمایییان کردین بۆ ڕاستی ئایینی ئیسلام، بۆ ئەم وڵاتە و ئێمە لەگەڵیدا هاوڕاین، بۆیە ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ وڵاتەکەمان، خەڵکەکەی ڕێزمان لێدەگرن و دەیبەخشن ئێمە کاروباری ئایینەکەیان، بۆیە لێم پرسی: بۆچی وەک فرانکەکان فەرمانڕەوایەک (سمێڵی فرەیی) دەتاشی، وتی: لێرەوە بۆ قوستەنتینیە نزیکەی دوو مانگ و نیوە، و لە قوستەنتینیە بۆ وڵاتەکەمان نزیکەی[8]

ئەگەر بە وردی ئەم گێڕانەوەیە لەبەرچاو بگرین کە یاقوت پەرەی پێدەدات و پشتڕاستی دەکاتەوە کە گۆڕینی ئەم هەنگارییانە بۆ ئیسلام زۆر لەمەوبەر لەسەر دەستی بولگارەکان بووە، پێش سەرەتای سەدەی حەوتەمی کۆچی، کاتێک یاقوت لە ساڵی ٦٢٤ کۆچی / ١٢٢٧ی زایینی چاوی پێیان کەوتووە ، پاشان پێمان وایە ئەو بانگخوازانەی کە لە بولگارییەکانەوە بەرەو باشگەرد و هەنگاریا هاتبوون، لەوانەیە لەنێو ئەو کەسانەدا بوون کە ئەو ئیسلامی لە دەستی باڵیۆز و فەقێی عەباسی ئیبن فەدلان، یان ئەوانەی دوای ئەو هاتبوون لەنێو بانگخوازان و فەقێ موسڵمانەکان بۆ… بولگاریا و وڵاتانی ڕووسەکان و هەر لەبەر ئەم هۆکارەش ​​دەستیان کرد بە بڵاوکردنەوەی بانگەوازەکە بۆ گەلانی نزیک لە خۆیان، تا بانگەوازەکەیان سەرکەوتوو بوو لە نێو کۆمەڵێک هەنگاری کە موسڵمان بوون، بۆیە خەڵکی ئەو وڵاتە پێیان دەگوت “ئیسماعیلی. ”

بەم شێوەیە ئەوروپا، ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوای خۆی، چەند سەدەیەک پێش هاتنی عوسمانییەکان ئیسلامیان دەناسی و شانازیی بۆ ئەم بانگەوازە بۆ ئەو هەوڵە گەورەیە دەگەڕێتەوە کە ئومەوییەکان و عەباسیەکان لە دوای ئەوان دامەزراند، پاشان موسڵمانە باوەکان کە چوونەتە ناو ئەم بەشە بەرفراوانەی جیهانی نهێنییەوە، خۆبەخشانە بۆیان، بەجۆرێک توانیان ئیسلام لە ژینگەیەکی پاکی مەسیحیدا بڵاوبکەنەوە و ئەمەش شتێکی سەیر و سەرسوڕهێنەرە لە هەمان کاتدا!

---

سەرچاوەکان :
]1[ تاريخ ابن خلدون .4/117
]2[ دولة الإسلام في األندلس .1/54
]3[ شكيب أرسلان” تاريخ غزوات العرب في فرنسا وسويسرا وإيطاليا ص.25
]4[ شكيب أرسلان: السابق ص167 وما بعدها.
]5[ القلقشندي: صبح الأعشى .5/420
]6[ إبراهيم طرخان: المسلمون في أوروبا في العصور الوسطى ص.30
]7[ ياقوت الحموي: معجم البلدان .1/323
]8[ ياقوت: السابق 1/323

---

نووسینی:محمد شعبان أيوب (توێژەر و نووسەر لە مێژوو و میرات و شارستانیەتی ئیسلامی).
وەرگێڕانی بۆ کوردی: زکریا هۆشەنگ عزالدین