‎ دۆسیەی کورد لە باشووری کوردستان١٩١٨-١٩٢٦

‎كۆچەر عبدالڕەحمان

‎ بەشی یەکەم: پێشەکی و زەمینەی مێژوویی
‎ پێشەکی:
‎ ماوەی نێوان ساڵانی١٩١٨ بۆ١٩٢٦، وەرچەرخانێکی گرینگ بوو لە مێژووی باشووری کوردستاندا، کە پێشهاتە سیاسی و کۆمەڵایەتی و کولتوورییە بەرچاوەکانی بۆ گەلی کورد لەخۆگرتبوو. لەم ماوەیەدا دانیشتوانی کورد لە ناوچەکەدا ڕووبەڕووی کۆمەڵێک تەحەددا و دەرفەت بوونەتەوە کە خواستەکانیان بۆ ئۆتۆنۆمی و چارەی خۆنووسین لە قاڵب دا.

‎ کۆنتێکستی مێژوویی:
‎ بۆ تێگەیشتن لە کەیسی کورد لە باشووری کوردستان لەم ماوەیەدا، زۆر گرنگە لە چوارچێوەی مێژوویی فراوانتردا بچینەوە. دوابەدوای داڕمانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی لە کۆتایی جەنگی جیهانی یەکەم، پەیمانی سیڤرێس (١٩٢٠) و پەیماننامەکانی دواتر ئامانجیان دووبارە کێشانەوەی نەخشەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بوو بە ناوچە کوردنشینەکانیشەوە. بەڵام ئەم پەیماننامانە ڕووبەڕووی بەرخۆدان بوونەتەوە و هەرگیز بە تەواوی جێبەجێ نەکراون، ئەمەش بووە هۆی دروستبوونی دیمەنێکی سیاسی ئاڵۆز و زۆرجار پشێوی لە باشووری کوردستان.

‎ ڕووداوە سەرەکییەکان:
‎ لەم ماوەیەدا چەندین ڕووداوی سەرەکی ڕوویان دا کە کاریگەرییەکی قووڵیان لەسەر دانیشتوانی کورد هەبوو:

‎ 1. کۆتایی حوکمی عوسمانی: لەگەڵ داڕمانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی، ناوچە کوردنشینەکانی ئەوەی ئێستا عێراقە، کەوتنە ژێر کۆنترۆڵی ئیختیاری بەریتانیا. ئەم گواستنەوەیە لە دەسەڵاتی عوسمانیەوە گۆڕانکارییەکی بەرچاوی لە حوکمڕانی و ئیدارەدان بۆ گەلی کورد نیشان دا.

‎ 2. پەیماننامەی ئینگلیز و عێراق (١٩٢٢): واژۆکردنی پەیمانی ئینگلیز و عێراق لە ساڵی١٩٢٢ زیاتر کاریگەری بەریتانیای لە ناوچەکەدا چەسپاند و شانشینی عێراقی وەک ئەرکێکی بەریتانیا دامەزراند. بەڵام پەیماننامەکە نەیتوانی ئاواتەکانی دانیشتوانی کورد بۆ ئۆتۆنۆمی و خۆبەڕێوەبردن بخاتەڕوو.

‎ 3. ڕاپەڕینەکانی کورد: بە درێژایی بیستەکانی سەدەی ڕابردوو، بزووتنەوە و ڕاپەڕینەکانی ناسیۆنالیستی کورد لە وەڵامی نادادپەروەری و ناڕەزایەتییە هەستپێکراوەکاندا سەریان هەڵدا. نموونەیەکی بەرچاو یاخیبوونی شێخ مەحمود بەرزنجی (١٩١٩-١٩٢٤)ە، کە هەوڵی تەحەدای دەسەڵاتی بەریتانیا و عێراقی لە ناوچە کوردنشینەکاندا دەدا.

‎ ئەو تەحەددایانەی ڕووبەڕووی کورد دەبنەوە:
‎ لەم ماوەیەدا کورد لە باشووری کوردستان ڕووبەڕووی چەندین ئاستەنگ بووەوە، لەوانە:

‎ – پەراوێزخستن و هەڵاواردن لەژێر دەسەڵاتی بەریتانیا و عێراقدا
‎ – نوێنەرایەتی سیاسی و ئۆتۆنۆمی سنووردار
‎ – سەختی ئابووری و نایەکسانی کۆمەڵایەتی
‎ – سەرکوت و توندوتیژی بەرامبەر بزووتنەوە ناسیۆنالیستەکانی کورد

‎ ئامانجەکانی پێشکەشکردنەکە:
‎ لەم پێشکەشکردنەدا بەدواداچوون بۆ کەیسی کورد لە باشووری کوردستان لە نێوان ساڵانی١٩١٨ بۆ١٩٢٦ دەکەین، بە شیکردنەوەی بەستێنی مێژوویی، ڕووداوە سەرەکییەکان، ئەو تەحەددایانەی ڕووبەڕووی دانیشتوانی کورد بوونەتەوە، و خواستەکانیان بۆ سەربەخۆیی و چارەنووسی خۆیان. بە لێکۆڵینەوە لەم قۆناغە گرینگە لە مێژووی کورددا، دەتوانین تێڕوانینێک لە دینامیکی ئاڵۆزی ناسیۆنالیزمی کورد و هەوڵدان بۆ دانپێدانان و مافەکان لەناو سیستەمی دەوڵەتی نەتەوەیی مۆدێرن بەدەست بهێنین.

‎بەشی دووەم: بزووتنەوە ناسیۆنالیستەکانی کورد و خەبات بۆ ئۆتۆنۆمی
‎ بزووتنەوە ناسیۆنالیستەکانی کورد:
‎ لە ماوەی نێوان ساڵانی١٩١٨ بۆ١٩٢٦، بزووتنەوە ناسیۆنالیستییەکانی کورد وەک وەڵامێک بۆ نادادپەروەری و ناڕەزایەتییە هەستپێکراوەکانی ڕووبەڕووی دانیشتوانی کورد سەریان هەڵدا. ئەم بزووتنەوەیانە هەوڵیان دەدا ناسنامەی کورد دووپات بکەنەوە، برەودان بە بوژانەوەی کولتووری و داوای ئۆتۆنۆمی سیاسی زیاتر بکەن.

‎ 1. **یاخیبوونی شێخ مەحمود بەرزنجی ١٩١٩-١٩٢٤: بە سەرکردایەتی شێخ مەحمود بەرزنجی، ئەم یاخیبوونە دژی دەسەڵاتی بەریتانیا و عێراق ئامانجی دامەزراندنی دەوڵەتێکی سەربەخۆی کوردی بوو لە ناوچەی بارزان. سەرەڕای سەرکەوتنە سەرەتاییەکان، سەرەنجام ئەو یاخیبوونە لەلایەن هێزەکانی بەریتانیا و عێراقەوە سەرکوت کرا و بووە هۆی دەربەدەری شێخ مەحمود و پارچەپارچەبوونی بەرخۆدانی کورد.

‎ 2. خۆیبون (کۆمەڵگەی سەربەخۆیی کورد): خویبون لە ساڵی 1927 لە لایەن ڕۆشنبیران و چالاکانی کوردەوە دامەزرا، بانگەشە بۆ ئۆتۆنۆمی کورد و سەربەخۆیی لە دەسەڵاتی بەریتانیا و عێراق دەکرد. ڕێکخراوەکە ڕۆڵێکی چارەنووسساز لە کۆکردنەوەی پێکهاتە کوردییەکان و هۆشیارکردنەوەی خەڵک سەبارەت بە ماف و خواستەکانی کورد گێڕا.

‎ تەحەددیات و سەرکوتکردن:
‎ بزووتنەوە ناسیونالیستەکانی کورد ڕووبەڕووی تەحەددای بەرچاو و سەرکوتی دەسەڵاتدارانی بەریتانیا و عێراق بوونەتەوە:

‎ – دەستێوەردانی سەربازی و سەرکوتکردنی ڕاپەڕینەکان
‎ – سەپاندنی یاسای سەربازی و ڕێوشوێنی فریاگوزاری
‎ – دەستبەسەرکردن و لەسێدارەدان و ئاوارەکردنی

‎زۆرەملێی سەرکردە و چالاکانی کورد
‎ – تاکتیکی دابەشبوون و حوکمڕانی بۆ لاوازکردنی هاودەنگی و بەرخۆدانی کورد

‎ ڕۆڵی دەسەڵاتە دەرەکییەکان:
‎ زلهێزە دەرەکییەکان، لەوانەش بەریتانیا و دەوڵەتانی دراوسێ، لەم قۆناغەدا ڕۆڵێکی ئاڵۆزیان لە داڕشتنی بزووتنەوەی ناسیۆنالیستی کورددا بینی:

‎ – بەرژەوەندی جیۆپۆلەتیکی بەریتانیا لە ناوچەکەدا کاریگەری لەسەر سیاسەتەکانی بەرامبەر بە ئۆتۆنۆمی و چارەنووسی کورد هەبوو.
‎ – دەوڵەتانی دراوسێ، وەک تورکیا و ئێران، بە هۆی نیگەرانییەکان لە یەکپارچەیی خاکی و جیابوونەوەی کورد، هەوڵیان دا ڕێگری لە سەرهەڵدانی دەوڵەتێکی سەربەخۆی کوردی بکەن.

‎ ئاواتەکانی کورد بۆ ئۆتۆنۆمی:
‎ سەرەڕای ڕووبەڕووبوونەوەی سەرکوت و تەحەددیات، دانیشتوانی کورد لە باشووری کوردستان بە خۆڕاگری مانەوە لە خواستەکانیان بۆ ئۆتۆنۆمی و چارەی خۆنووسین. ئامانجە سەرەکییەکان بریتی بوون لە:

‎ – داننان بە ناسنامەی کورد و مافە کولتوورییەکان
‎ – دامەزراندنی پێکهاتەی حوکمڕانی کوردی خۆسەر
‎ – بەشداریکردن لە پرۆسەکانی بڕیاردان و نوێنەرایەتی سیاسی

‎ میرات و کاریگەری:
‎ بزووتنەوە ناسیۆنالیستەکانی کورد لە بیستەکانی سەدەی ڕابردوودا میراتێکی بەردەوام و کاریگەری لەسەر خەباتی کورد بۆ خۆسەری و چارەنووسی بەجێهێشت:

‎ – بەرزکردنەوەی ئاستی هۆشیاری سەبارەت بە ماف و خواستەکانی کورد لەسەر شانۆی نێودەوڵەتی
‎ – ئیلهامبەخش بوو بۆ نەوەکانی دواتر لە چالاکوانان و سەرکردەکانی کورد
‎ – بەشداربووە لە پێکهێنانی شوناس و هۆشیاریی مۆدێرن و کورد

‎ ئەنجام:
‎ ماوەی نێوان ساڵانی١٩١٨ تا١٩٢٦ شایەتی سەرهەڵدانی بزووتنەوە ناسیۆنالیستیەکانی کورد و خەبات بۆ ئۆتۆنۆمی لە باشووری کوردستان بوو. سەرەڕای ڕووبەڕووبوونەوەی سەرکوت و تەحەددای زلهێزە دەرەکییەکان، دانیشتوانی کورد لە خواستەکانیان بۆ چارەنووسی خۆیان چەقبەستوو مانەوە. لە بەشی داهاتووی پێشکەشکردنەکەدا بەدواداچوون بۆ دوای ئەم قۆناغە و کاریگەرییەکانی بۆ دۆسیەی کورد لە باشووری کوردستان دەکەین.

‎** پاشهات و لێکەوتەکانی بۆ دۆسیەی کورد**
‎ **دوای ساڵانی١٩٢٠
‎ قۆناغی دوای ساڵی١٩٢٦ درێژەی خەبات بۆ ئۆتۆنۆمی کورد لە باشووری کوردستان بەخۆیەوە بینی کە بە هەڵچوونی سیاسی بەردەوام و بەرخۆدان لە دژی هەژموونی دەرەکی تایبەتمەند بوو. سەرەڕای پاشەکشە و تەحەددیات، دانیشتوانی کورد پابەند بوون بە خواستەکانیان بۆ چارەنووسی خۆیان.

‎ کاریگەری لەسەر ناسنامەی کورد:
‎ ڕووداوەکانی بیستەکان کاریگەرییەکی قووڵیان لەسەر شوناس و هۆشیاری کورد هەبوو، یادەوەری و گێڕانەوەی بەکۆمەڵی مێژووی کوردیان لە قاڵب دا. لایەنە سەرەکییەکان بریتین لە:

‎ – چەسپاندنی ناسنامەی نەتەوەیی کورد و بوژانەوەی کولتووری
‎ – داننان بە گرنگی یەکڕیزی و یەکڕیزی لە بەرامبەر هەڕەشە دەرەکییەکان
‎ – خۆڕاگری و کۆڵنەدان لە بەرامبەر ناخۆشیەکاندا

‎ بەردەوامی خەبات بۆ ئۆتۆنۆمی:
‎ لە دەیانەکانی دوای بیستەکانی سەدەی ڕابردوودا، دانیشتوانی کورد لە باشووری کوردستان لە هەوڵەکانیان بۆ ئۆتۆنۆمی و چارەی خۆنووسین، بەردەوام بوون لە پەیڕەوکردنی ستراتیژی و تاکتیکی جۆراوجۆر. لەوانە:

‎ -چالاکی سیاسی و ڕێکخستن لەناو کۆمەڵگەی عێراقی
‎ – بەرخۆدانی چەکداری و شەڕی گەریلا لەدژی دەسەڵاتە ستەمکارەکان
‎ – هەوڵی دیپلۆماسی بۆ کۆکردنەوەی پشتیوانی و دانپێدانانی نێودەوڵەتی بۆ مافەکانی کورد

‎‏‎کاریگەری گۆڕینی داینامیکی جیۆپۆلەتیکی:**
‎‏‎ دیمەنی جیۆپۆلەتیکی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە دەیەکانی دوای بیستەکانی سەدەی ڕابردوودا گۆڕانکاری بەرچاوی بەخۆیەوە بینی و کاریگەری لەسەر کەیسی کورد لە باشووری کوردستان هەبوو:

‎‏‎ – گۆڕانکاری لە هاوپەیمانییەکان و داینامیکی دەسەڵات لە نێوان ئەکتەرە ناوچەیی و جیهانییەکان
‎‏‎ – پارچەپارچەبوون و ڕێکخستنەوەی سنوور و ناسنامەکانی دەوڵەت
‎‏‎ – بەردەوامبوونی ململانێ و ناسەقامگیری لە ناوچەکەدا، هەم تەحەددا و هەم دەرفەت بۆ خودموختاری کورد دروست دەکات

‎‏‎ تەحەددیات و دەرفەتە هاوچەرخەکان:
‎‏‎ لە ڕۆژگاری ئێستادا دانیشتوانی کورد لە باشووری کوردستان بەردەوامن لە ململانێ لەگەڵ کۆمەڵێک تەحەددا و دەرفەت لە پێناو خۆسەری و چارەی خۆنووسیندا:

‎‏‎ – ناسەقامگیری سیاسی و توندوتیژی لە عێراق و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی فراوانتر
‎‏‎ – نایەکسانی ئابووری و نایەکسانی کۆمەڵایەتی لەناو ناوچە کوردنشینەکان
‎‏‎ – دەرفەت بۆ دانپێدانانی زیاتری نێودەوڵەتی و پشتیوانی لە ماف و خواستەکانی کورد

‎‏‎ ئەنجام:
‎‏‎ ماوەی نێوان ساڵانی ١٩١٨بۆ١٩٢٦ لاپەڕەیەکی چارەنووسساز بوو لە مێژووی کەیسی کورد لە باشووری کوردستان، کە بە سەرهەڵدانی بزووتنەوە ناسیۆنالیستەکان و خەبات بۆ ئۆتۆنۆمی تایبەتمەند بوو. سەرەڕای ڕووبەڕووبوونەوەی سەرکوت و تەحەددیات، دانیشتوانی کورد لە خواستەکانیان بۆ چارەنووسی خۆڕاگر مانەوە. ئەمڕۆش میراتی بیستەکان بەردەوامە لە ئاگادارکردنەوە و ئیلهامبەخشین بۆ خەباتی بەردەوامی ماف و دانپێدانانی کورد لەسەر شانۆی نێودەوڵەتی.

‎‏‎ سەرچاوەکان:
‎‏‎ 1. ماکدۆوال، دەیڤد. “مێژوویەکی مۆدێرن لە کورد”. ئای.بی.تاوریس،٢٠٠٤.
‎‏‎ 2. ئۆلسۆن، ڕۆبێرت. “سەرهەڵدانی ناسیۆنالیزمی کورد و یاخیبوونی شێخ سەعید،١٨٨٠-١٩٥٠”. چاپخانەی زانکۆی تەکساس،١٩٨٩.
‎‏‎ 3. ڕۆمانۆ، دەیڤد. “بزووتنەوەی ناسیۆنالیستی کورد: دەرفەت و کۆکردنەوە و ناسنامە.” چاپخانەی زانکۆی کامبریج،٢٠٠٦. ‏‎