په‌ره‌سه‌ندنى ڕه‌وشى  كشتوكاڵ و پيشه‌سازى باشوورى كوردستان له‌ نێوان ساڵانى 1920-1922

ئاماده‌كردنى                                                                                                             

سۆنيا صديق                                                                                                          

ناوه‌رۆك

پێشەکی

بەشی یەکەم:  

رەوشی كشتوكاڵ و پیشەوەری له‌ كوردستان (۱۹۲۰ – ۱۹۲۲) 

تەوەرەی یەکەم: په‌ره‌سه‌ندنی ئابووری كشتوكاڵ له‌ كوردستاندا  

یه‌كه‌م: کشتوکاڵ:         

دووه‌م: توتن    

سێیه‌م: لۆکە

تەوەرەی دووه‌م: په‌ره‌سه‌ندنی پیشه‌سازی له‌ كوردستاندا

١) پیشەوەری:

۲) فابریکی توتن:

۳) بەرهەمی لۆکە:

بەشی دووەم

دەرئەنجام

لیستی سه‌رچاوه‌كان

پيشه‌كى

ئەتوانین بڵێین ڕۆژنامە لایەنێکی زیندوی ژیانی ڕۆشنبیری هەرنەتەوەیەکە، هەرکاتێک ڕۆژنامە لەناو هەر میلەتێک هەبێ مانای ئەوەیە ئەو میللەتە تێگەیشتوە، ئاگادارە بەو گۆرانکاریانەی کە ڕودەدەن، هەتا ڕۆژنامەی پێشکەوتن بەیەکەم ڕۆژنامەی کوردی دادەنرێت لە باشوری کوردستان، کە ڕۆژنامەکە یەکەم ژمارەی لە 29/نیسانی/1920 لە شاری سلێمانی دەرچووە. ڕۆژنامەکە بەگشتی باسی لایانەکانی وەک (تەندروستی ، کۆمەڵایەتی ، ئابووری) کردووە . واتا لایەنی ئابووریش بابەتێکی گرینگی ڕۆژنامەی پێشکەوتنە ۱۹۲۰ – ۱۹۲۲ بەدەرخستنی لایەنی گرینگی ڕۆژنامەکەیە وەهانی خەڵکی داوە بۆ بەرەو پێشبردنی بەروبوومە خۆماڵ یەکان و گرینگی دان بە کشتوکاڵ و پیشەسازی ناوخۆ و بەرەوپێشبردنی.

هۆکارى هەڵبژاردنى ئەم ناونیشانە: بۆ دەرچوونىڕۆژنامەکە دەگەڕێتەوە کە کاتێک(مێجەرسۆن) لەجێگای (مێجەر نوئێل)⁽¹⁾ کرابوە حاکمی سلێمانی لەوکاتیدا (مێجەرسون)⁽²⁾ لەساڵی1920 چاپخانەیەکی کۆنی بچوکی لەگەڵ خۆی هێنابوە شارەکە دەستی کردبوو بە دەرکردنی هەفتەنامەیەک بەناوی(پێشکەوتن) کە بەیەکەم ڕۆژنامەی کوردی لە باشورى کوردستان دادەنرێت، هەروەها دەرخستنى تەواوى ئەو زانیاریانەى کە باس لە پەرەسەندنى ڕەوشى ئابوورى و بەرهەمە ئابوورییەکان کە لە ڕۆژنامەکەدا بابەت و هەواڵیان لەبارەوە بڵاوکراوەتەوە لە بارەیانەوە لێکۆڵینەوەیەکى زانستى بکەین.

ڕۆشنبیران و ڕوناکبیرانی سلێمانی چاپخانەکەیان کردە بناغەی دامەزراندنی قوتابخانەی ڕۆژنامەوانی سلێمانی و زیندو هێشتنەوە و بەرەو پێشبردنی زمانی کوردی، سەرئەنجام بڵاوکردنەوەی هۆشیاری نەتەوەی کورد، جا کارکردن لەسەر ئەم ڕۆژنامەیە به‌لامه‌وه‌ زۆر گرنگ بوو، چونکە باس لەڕووداوەکانی سەدەیەک بەر لە ئێستا دەکات، کەزانیاری کەم لەم بارەیەوە هەبون، بەڵام لەهەمانکاتیشدا دەبینین ڕووداوە ناوەخۆی و دەرەکییەکان لەڕۆژنامەکە ئاماژەی پێکراوە، بەتایبەتی باس لەبارودۆخی کوردستان دەکات بەگشتی و سلێمانی بەتایبەتی، جا دیاریکردنی ئەم ناونیشانەم (په‌ره‌سه‌ندنی ڕه‌وشی كشتوكاڵ و پیشه‌سازی و باشوورى كوردستان له ڕۆژنامه‌ی پێشكه‌وتن له‌ساڵانی(1920-1922)دا، بەلامەوە گرنگ بوو بۆئەوەی بزانم سەرچاوەکانی داهات لەسەدەی ڕابردو تاکو ئێستا چەند گۆرانکارییەکى بەسەر داهاتوە لە کۆمەڵی کوردى دا.

دەروازە

کورتەیەک لەسەر لایەنی سیاسی و ئابووری كۆمه‌ڵایه‌تی کوردستان لەماوەی ساڵانی ۱۹۱۸– ۱۹۲۰ دا:

بارودۆخى سیاسی:

کوردستان بەهۆی هەڵکەوتەو جیۆپۆلەتیکی یەوە ببووە مەیدانی شەڕى یەکەمى جیهانى لە ساڵانی ۱۹۱٤- ۱۹۱٨، لەگەڵ ئەمەشدا خەڵکى کوردستان زۆر بە دلسۆزی بەشداری شەرەکەیان کرد بوو بەتایبەتی لەدەوڵەتی عوسمانی وخاکەکەیان ببووە گۆرەپانی جەنگ و شوێنی پێکدادانی لایەنە بەشەرهاتوەکان بەتایبەتیش لەبەرەکانی ڕۆژهەڵاتدا، چونکە وەک دەوترێت یەکەم دەنگی تەقەی جەنگی یەکەمی جیهانی لە ڕۆژهەلاتی کوردستان بووە، بۆیە دەتوانین بڵێین ئەم جەنگە بەڕادەیەکی زۆر کاریگەری لەسەر کوردستان جێهێشتوە، ئەگەرچی کوردبەدرێژایی شەڕەکە بێ ئامانج و بۆ پلانێکی داڕێژراوی نەتەوەی بۆ تورکەکان شەڕیان کردبوو ببونە قوربانی، بەڵام لەدوای شەڕ کە کوردیش لەزۆر ڕوەوە هاتنەوە سەر خۆیان(سافراستیان، ۲۰۰٥، ۱۱٨)، ئەتوانین بڵێین سەرەڕای ئەوەی کە کورد لەزۆر لاوە ڕووی ڕاستەقینەی ناحەزانی بۆ دەرکەوت، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا دەبینین کوردستان بوە مەیدانی هێڕش و پەلاماری عوسمانی، هەروەها دەوترێت کە کوردستان مەیدانی جەنگەکە بوو بەدەست هێڕشی بەردەوامی ڕووسەکانەوە دەیناڵاند کە بەو پەڕی دڕندانەوە ڕەفتاریان دەکرد وەک لە شارەکانى (خانەقین و رواندز) دا، بەتایبەتى لە رواندزدا قەسابخانەی گەورەیان ئەنجامدا و زیاتر لە ٥۰۰ کەسیان کوشت، نزیکەی ۲۰۰۰ خانویان سوتاند و تەنها (٥) خانو بەسەلامەتی مانەوە ئەویش شوێنی حەوانەوەی ئەفسەرە ڕوسەکان بوو(حسێن، ئۆنلاین)

شایانى باسە لەگەڵ ئەوەی کە نەهامەتیەکی یەکجار زۆر بەسەر کورد داهات، بەڵام لە هەندێک لایەنی ئەرێنیش هەبوون کە (کورد) لەدوای شەڕى یەکەمى جیهانى هەوڵدەدات کە لەڕوی سیاسیەوە پەیامی کورد بە وڵاتان بگەینێت، هەوڵدەدەن کەسود یان خزمەت بەدۆزی کورد بکەن، هەوڵدەدەن کە پەیوەندییان لەگەڵ دەوڵەتە زلهێزەکان هەبێت وەک ڕوسیا، فەڕەنسا و بەریتانیا(هەروتی، ۲۰۰٦، ل٨٦)، ئەتوانین بڵێین لەڕوی دیبلۆماسی یەک لەو ئەزمونە نوێیانەی کورد ئەوەبوو کە یەکەم جاربوو بچێتە نێو بواری دیبلۆماسی، لەکۆڕو کۆبونەوە نێودەوڵەتیەکان ڕۆڵی هەبێت هەروەک لە(کۆنگرەی ئاشتی لەپاریس لەساڵی(١٩١٩-١٩٢٠) کوردیش بەشداری تێدا کردوە، بەسەرکردایەتی(شەریف پاشای خەندان)⁽³⁾ واتە کوردیش بەشداری لەم کۆنگرە نێودەوڵەتیەدا کردووە، بۆئەوەی مافەنەتەوەیەکانی کورد بچەسپێنێت بە ئامانجی وەدی هێنانی دەوڵەتی کوردی ، بەڵام بەداخەوە مافێکی وەها بەکورد نەدرا .

ئەمە هەنگاوێکی تازە بوولەپەرەسەندنی بزوتنەوەی ڕزگاریخوازی کوردی دا، لەڕێکەوتنی دیکەی نێودەوڵەتیش ڕۆلی هەبووە، ئەمانە نمونەی ئەو پێشکەوتنانەیە کە لە پەیوەندیە نێودەوڵەتیەکان لەڕوی دبلۆماسیەوە هاتەئاراوە، کە ئاماژەی هەنگاونانی کۆمەڵی کوردییە بۆ قۆناغى سەردەمیانە و ئەیەوێ لەگەڵ پێشهاتەکان خۆی بگونجێنێ، هەتا دەگوترێت: کە شەریف پاشای خەندان چالاکی زۆری لە دەرەوەی کوردستان (فەڕانسا) هەبوە یەک لەوانە:گۆڤاری(مەشروتیەت) بەزمانی فرەنسی دەردەکرد، بەپێی لیستی ئەو کتێبە کۆنانەی کە لە ئەرشیف خانە (ئینالکو) لەپاریس پارێزراون خاوەنى چەندین کتێبی تریشە بەزمانی عوسمانی و فەرەنسی لەوانە: (اهل هليب) بەفەرەنسی، هەروەها (ترواسان)(پیربال، ۲۰۰، ل٦) و (عەبدولا، ۲۰۱٨، ل٦۰) ئەوەی کە لەلایەنی ڕۆشنبیرییەوە کورد زیاتر پەرەی بەلایەنەسیاسی ڕۆشنبیریەکەی دا، هەوڵیداوە کۆمەڵگاکەی بەرەو خوێندەواری ببات، بەرزبونەوەی ئاستی ڕۆشنبیری کوردی و هەستی نەتەوەیىکە بیری ناسیۆنالیزمی کوردی ڕێگەی خۆی بگرێت لە ئەنجامی وشیارکردنەوەی کۆمەڵی کوردی، هەروەها کردنەوەی قوتابخانە و دەرکردنی ڕۆژنامە و گۆڤار، هەتا ئەوەبو کە لەدوای شەڕى یەکەمى جیهانی چەندین کۆمەڵە و ڕێکخراوی کوردی دروست بوون لەوانە:

1. ۱۹۱۷ لە قاهیرە دا.
2. ۱۹۱٨ دا، کۆمەڵەی تەعالی ئافرەتانی کورد.
3. ۱۹۲۰ دا، (نێرەوی، ۲۰۰۰، لا۷۷)

لایەنی ئابووری:

 لەلایەنی ئابووریشەوە وێرانیەکی زۆر توشی کوردستان هاتبوو، ئەوەبوو کە خاکەکەی لەژێر پێی هێزە شەروانەکان وێران ببوو، هەرچی سەرچاوەی ئابووریە بەرەو وێرانی چوبوو، گیرفانی خەڵک بەتاڵ ببوو، ئەمەش خەڵکى توشی برسیەتی و ماڵوێرانی كرد بو، چونکە زەویەکانیان بەهۆی شەڕەکان توشی وێرانی هاتبوون، جگە لەمەش لەکاتی جەنگەکە ئەوەندەی خەڵک خەریککرابون بەکاری سەربازی ئەوەبوو کە پێیان نەدەکرا کاری کشتوکاڵی بکەن، یان لەزەویەکانیان کشتوکاڵی بکەن، جا بۆیە دوای جەنگ بارودۆخە ئابووریەکە بەرەو خراپی چوبوو، ئەوەبو هەتا چەندین گوند و دێهات وێران کرابون، هەرچی ناوچەی کشتوکاڵی هەبون هه‌موی سوتێندرابون (ماڵپەڕی ڕۆژنامەی ڕێگای کوردستان، (۲۰۱۷ز)، هەتا دەگوترێت کە جگە لەوەش ڕێگە بازرگانیەکانیش شێوێندرابون بارودۆخەکە زۆر خراپ ببوو، نرخی کەلوپەل و کاڵاکان بەرز بوەوەو برسیەتی بڵاوببوەوە، هەتا دەگوترێت کە سلێمانی پێش شه‌ڕی یه‌كه‌می جیهانی ڕێژەی دانیشتوان بەرز ببو دەگەیشت به‌ ۲۰۰۰۰ هەزار کەس، بەڵام لەئەنجامی بڵاوبونه‌وه‌ی قات و قوڕی و برسێتی و مەرگی بەردەوامی خەڵکی ژمارەی دانیشتوانه‌كه‌ی یەکجار کەمی کردبویه‌وه‌، تەنیا یەک لەسەر سێی خەڵکەکەی مایەوە کە وەک (ئەدمۆنز)⁽⁴⁾ لە ساڵی (١٩١٨-١٩١٩) باسی لێکردوە(١٠) هەزار کەسبوون، بێگومان ئەم ژمارەیەش دوای ئاسايی بونەوەی بارودۆخی ژیان بوە ڕێژەی جولەکەی بە (۷٥۰) کەس و ژماره‌ی مه‌سیحیه‌كانی به‌ (۱۲۰) کەس داناوە (ستوانی، ٢٠٠٢، ل٤۰)

لایەنی کۆمەڵایەتی:

لەسەرچاوەکان باس لەوە کراوە کە هێشتا چەند مانگێک بەسەر جەنگی یه‌كه‌می جیهانی تێنەپەڕیبوو، بارودۆخی کۆمەڵایەتی و سیاسی زۆر گۆڕابوو خەڵک زۆر بێزار ببون، بەتایبەتی لەسیاسەتی حکومەتی تورکیا (تورکە لاوەکان) و دەست درێژی بێگانە و داگیرکەرەکان ئەوە بوو، کە دەرەنجامی ئەم جەنگەيش کەمبونەوەی ژمارەی زۆربەی خەڵکەکە بوو، لە دەرەنجامی جەنگەکە بەتایبەت کوژرانی ژمارەیەکی زۆری گەنج لەبەرەکانی جەنگ، ئەمەش دەستی کاری کەمکردەوە حاڵەتێکی ده‌روونی وای روو له‌ خەڵک کرد كه‌ توشی شکست بێت، هەتا ببوە هۆی تێکچونی شیرازه‌ی خێزان و نەمانی ئەو کەسانەی کە دەستی هێزی کار بون، یەک لە دیاردە هەرە دیارەکان کە لەبەرامبەر کورد ئەنجام دەدرا ئەویش ڕاگواستن و سڕینەوەی شوناسی کوردی بوو بە تایبەت لەلایەن ئێران و دەولەتی تورکیا پیادە ده‌کرا بەتایبەت ڕاگواستنیان لەناوچەکانی دیاربەکر و موش و بەدلس بۆ ناوچەکانی ئەنادۆڵی خۆرئاوا بەبیانوی دورخستنەوەیان لەمەیدانی شەڕ، کە ژمارەیەکی زۆریان لەڕێگادا مردن بەهۆی سەرماوە و هەتا ئەگوترێت کە ژمارەیەکی ڕاگوێزراوان ۷۰۰۰۰۰هه‌زار کەس بووه‌ (بورزووی، ۱۹۹۹، ل ٥۳)، (ئەبوبەکر، ۲۰۰٥، ل ٨۹).

هەتا لە سەرچاوەکانیش باس لەوه‌ دەکرێت کە لە دوای جەنگ برسیەتیەکی وا بڵاوبۆوە کە ناسراوە بە گرانی گەورە لە سالی (١٩١٧-١٩٢٠) و به‌سه‌رده‌می (سەفەر بەرلیک)يش ناوی ده‌هێنرێت کە لە سالی ۱۹۱٤ دەستپێدەکات، وشەی سەفەر بەرلیک وشه‌یه‌كی تورکی عوسمانیە، بەمانای کۆکردنەوە دێت هه‌روه‌ها بەمانای ڕۆیشتنی سەربازان بۆ بەرەکانی شەڕ بەیەکەوە دێت، بە کورتی واتە: بەسەربازگرتنی سەربازی پڕکردنەوەی بۆشایی سەربازی … هتد کە لەو کاتی زیاتر لە (۱۰۰۰۰۰) هه‌زار کەس مردن، بەهۆی برسیەتی هەتا وای لێهاتبوو گۆشتی مردووی مرۆڤ و ئاژەڵیان دەخوارد جا عوسمانیەکان، ئینگلیزەکان، ئەڵمانەکان و ئێرانیەکان بە هۆکاری سەرەکی سەرجەم ئەو کارەساتانە دادەنرێن، هەرچەندە عوسمانیەکان و ڕوسەکان ڕۆڵێکی سەرەکیان هەبووە، یەکێ لە توێژەرانی وەک (ڕۆبەرت ئوڵسن)دەڵێت: (نزیکەی نیو ملیۆن کورد لە شەڕی یەکەمی جیهانی لە باکوری کوردستان کوژران، ئەگەر کوردە کوژراوەکانی باشوری کوردستان و سوریا، ئێران و روسیای بچێتە سەر ئەوا ژمارەی کوردە کوژراوەکان دەگاتە ملیۆنێک كه‌س (هاوار، ٢٠٠٦ ، ل ١٥) جا سەرەڕای ئەو هەموو نەهامەتیانەش کورد هەوڵی داوە لەگەڵ پێشهاتە نوێیەکان خۆی بگونجێنێ، هەوڵی هۆشیارکردنەوەی کۆمەڵی داوە بە تایبەت دەگوترێت خەڵکی سلێمانی تا ئەندازەیەکی باش چاویان لە خۆ پێگەیاندنەوە و ڕۆشنبیرکردنی کۆمەڵگای کوردی داوە، بۆ ئەم مەبەستەش زۆر شوێنی خوێندنیان کردەوە. (ستوانی، ٢٠٠٢، ل ٥٦)، کاتێک کە (مێجەرسۆن) لە جێگەی(نۆئێل)کرا بە حاکمی سیاسی سلێمانی لە ساڵی(١٩٢٠)چاپخانەیەکی کۆنی بچوکی لەگەڵ خۆیدا هێنایە ئەو شارە و دەستی کرد بە دەرکردنی هەفتەنامەیەک بە ناوی پێشکەوتن کە بەیەکەم ڕۆژنامەی کوردی دادەنرێت لە باشوری کوردستان ڕۆشنبیرانی سلێمانی چاپخانەکەیان کردە بناغەی دامەزراندنی قوتابخانەی ڕۆژنامەوانی سلێمانی زیندوو هێشتەوە بۆ بەرەو پێشبردنی زمانی کوردی، هەموو ئەوانەش بۆ وشیارکردنەوەی کۆمەڵی کوردی بووه‌(علی، ٢٠١٣، ل ١٩٥).

تەوەرەی یەکەم: په‌ره‌سه‌ندنی ئابووری كشتوكاڵ له‌ كوردستاندا (۱۹۲۰ – ۱۹۲۲)

یه‌كه‌م: کشتوکاڵ:

کشتوکاڵ بە پیشەی هەرە سەرەکی دانیشتوانی کوردستان دادەنرێ لە دێرزمانەوە پێیە وە خەریک بووە، کوردستان مەڵبەندی دەرکەوتنی پیشەی کشتوکاڵ و مرۆڤی لێ نیشتەجێ بووە، ئاووهەواکەی گونجاوە و خاکی بە پیتی زۆرە (گوندی چەرمۆ) یەکێکە لە دیاردە هەرە مێژوویەکان کە تا ئێستا شوێنەواری ماوە، کە دەکەوێتە خۆرهەڵاتی پارێزگای کەرکوک، هەر لێرەوەش ئەو پیشەیە بەناو جیهاندا بڵاو بۆتەوە، وەک لە ڕۆژنامەی پێشکەوتن هاتووە:(نباتات چیە؟ نباتات ئەو سەوزای و شینایەیە ئەو گیا و دەغڵ و دانە و دار و درەختانە چ لە خوی و خوایەوە چ لە چاندن و ناشتنەوە پێدەگات هەموو نەباتاتی پێ دەڵێن) (پێشکەوتن: ١٩٢٠ز، ١٦/ ٣)

وادەرئەکەوێت کە کشتوکاڵ ئەو سەوزای وشینایەیە یان ئەو دارو دارستانەیە کە چ بە خودی خۆی وەک ڕوەکی خۆڕسکی دەڕوێ یان بە چاندن یان بە ناشتنی لە لایەن مرۆڤ دەگرێتەوە، ئەوە هەمووی ڕووه‌كی پێدەڵێن، هەروەها لە ڕۆژنامەی پێشکەوتن هاتووە، کە دەڵێ: (نەباتاتیش وەکو حەیوان ئه‌زێ و گەورە ئەبێ اخوات و اخواتەوە و ژیان و مردنی هەیە، ئەویش ئەوانەی هەیە بەڵام حەیوان لە شوێنی خۆی نامێنێتەوە بۆ أولا و أولا دەجوڵێ نەباتات لە شوێنی خۆی ئه‌و خواردن و خواردنەوە بە ئه‌وه‌ی پێویستی لەزەوی..و با وەردەگرێت أمیش بەو رک و ساقێ و کلاوە بە هەموو لق و پۆپی خۆیدا بڵاوی دەکاتەوە بۆ گەورەبوون و زیادکردن) (پێشکەوتن: ١٩٢٠ز، ١٦/ ٣) جا لەم دەقی ڕۆژنامەیە مەبەستی لەوەیە کە ڕوەکیش پێویستی بە گرنگی پێدانە، پێویستە بارێکی وای بۆ بڕەخسێنرێت کە گەشەی خۆی تێدا بکات و ڕووەک لە ڕێگای ڕەگەکەیەوە کە بە زەوی بڵاوی دەکاتەوە خواردن وەرگرێت و گەشە دەکات. و ڕۆژنامەی پێشکەوتن باس لە پشودانی زەوی دەکات بۆ كشتوكاڵكردن: (لە زەویدا پشودان بۆ زراعات کارێکی کەم نیە. دەبێ پشودان بەقەد پێویستی خۆی بێ لەبەر ئەوەیە دەبام لایە باشتر تەماشا بکرێت، ئه‌مەی کە زەوی بە نۆبە دادەچێنن یا ئه‌مساڵ شتێکی لێ دادەچێندرێت و ساڵێکی کە شتێکی تر هەر لەبەر ئه‌و رکەيه باش پشو بدات باش ئيشی خۆی بەجێ بهينێ) (پێشکەوتن: ١٩٢٠ز، ١٥/ ٤)

واتا پێویستە ماوه‌یه‌ك زەوی پشووی بدرێتێ یان هەر دەبێت هەموو ساڵێ لە سەریەک جۆرە بەرهەمێکی لێ نەچێندرێت، بەڵکو وەچانێکی بدرێتێ بۆ ئەوەی بەروبومەکە جوانتر گەشە بکا، هەروەکو دەبینین ڕۆژنامەکەيش باسی لێکردووە

هونەری کشتوکاڵکردن:

 لە ڕۆژنامەی پێشکەوتن بەم شێوەیە باسی لە هونەری کشتوکاڵكردن دەکات (فن زراعات بۆ چیە؟ بۆ ئەمەی لە خۆڵ و زەوی زۆر زۆر قازانج بكريت ڕێگەیەك باش فێرمان دەکات زراعت که‌ڵکی چیە؟ ئه‌وه‌ی زۆر پێویستە بۆ به‌نی آدم و حەیوان پێ دەگه‌ێنی بەڵکو صناعاتیش زۆر چاوەڕوانی ئەم لایەنە دەکات، دەتوانین بڵێین زراعات ته‌حمیلی صناعاتە) (پێشکەوتن: ١٩٢١ز، ٥٥/ ٤)

واتا لەو هونەر و لێزانینەیە کە لەکشتوکاڵ ئەکرێت بۆ زوو پێگەیاندنی بەروبوومەکە و باشتر گەشەکردنی بەروبوومەکەیە، بۆ نمونە چەند میوەیەکمان هەیە تایبەتە بە وەرزێک، بەڵام هونه‌ری وا بەکارئەهێنرێ کە لە وەرزەکانی تریش بوونی هەبێت، هەروەها کە باس لە کەڵکی(کشتوکاڵ) کردوە، مەبەستی ئەوەیە کە لە زۆر لاوە کشتوکاڵ گرنگی خۆی هەبووە، هەروەک کە ئاماژەی بەوە کردیە مرۆڤ (بەنی ئادەم) و گیانەوەر پێدەگەیەنێ، جگە لەوەش ئەتوانین بڵێین تەواوکەری پیشەسازییە یان پیشەسازیيەکان چاوەڕێی ئەم لایەنە دەکات، هەتا ئەتوانین بڵێین کشتوکاڵ بڕبڕەی پشتی ئابووری بووە لەو سەردەمە، چونکە لە چەند لایەنێک سوودی هەبووە، وەک: پیشەسازی، بازرگانی…هتد.

لە ڕۆژنامەی پێشکەوتن کە باس لە کشتوکاڵ لە عێراق دەکات بەم شێوەیە ئاماژەی پێ کردووە (کاغەزێکی ڕسمی کە لە لایەنی وەزارەتی جوتیاری بڵاوکراوە، بەیان دەکات کە ئەمساڵ بارینی باران لە عێراق چاک بووە هەتاکو لە عەینی جێدا کە بەراون و ئاودان لازم نەبووە تۆوی لۆکەى عێراق كه‌ سپی یه‌ هەموو بەشکراوە و ئومێد دەکرێت کە حاصلات[به‌رهه‌م] زۆره بێت. پیاوێک لە لایەن حکومەتی بەغداوە ئه‌نێرێتە کيشمیر بۆ فێربوونی ئیشی هێنانی تۆوی کرمی ئاوریشم. لەپاش فێربوونی چەند هەزار حۆقەیه‌ک تۆوی کرمی ئاوریشم له‌گه‌ڵ خۆی ئەهێنێتەوە بۆ عێراق و وا ڕادەپرموێت کە لێرەش وەک کشمیر ئیشی هێنانی تۆوی کرمی ئاوریشم و دروستکردنی ئاوریشم بۆ هونین ئیشێکی موفید[به‌سوود] دەبێت) (پێشکەوتن: ١٩٢١ز، ٤٣/ ٣).

وادەردەکەوێت لە عێراق بارانێکی باش باریوە، هەتا لە هەندێ جێ کە بەراون پێویستی بە ئاو نەبووە، بۆیە ئومێد دەکرا کە بەرهەم زۆر بن و هەتا ئاماژەی بەوە کردیە کە کەسێک لە بەغدا نێردراوە بۆ (کشمیر)لە نێوان هندستان و پاکستان بۆ ئەوەی کەوا فێری ئیشی هەلهێنانی تۆوی کرمی ئاوریشم ببێت، لە پاش فێربوونى ئه‌و كه‌سه‌ چەند هەزار حۆقەیەک تۆوی کرمی ئاوریشم لەگەڵ خۆی ئەهێنێتەوە بۆ عێراق جا بە شێوەیەکی وا ڕادەپێورێت وەکو ئەوەی لە کشمیر بووە واتا پەیوەندیان بە شوێنی ترەوە کردیە بە مەبەستی فێربوون و شارەزابوونی ئیشەکەى جا بەم شێوەیەش سوودی بۆ هه‌موو جوتیاران دەبێت . بە بۆچوونی منیش گەشتکردن لەپێناو زانست کاریگەری زۆری دەبێت لەسەر بەرەو پێشچوونی کارەکەت جا پیشەی کشتوکاڵ کردنبێ یان پیشەسازی بێ یان بازرگانی … هتد .

دووه‌م: توتن

 لە ڕۆژنامەی پێشکەوتن بەمشێوەیە باس لە توتن کراوە (توتن گیایەکی سەوزی بانی کوڕەیەلە هۆڵە و لە ئەفریقیا لە جەزیرەی تاپخۆ لە لایەن ئیسپانیەکانەوە دۆزراوەتەوە، ئێستا لە هەموو وڵاتێک ئه‌یڕوێنن و گه‌لێ قازانجی لێدەکەن، بەڵام لەو گیایەدا ژەهرێکی تێدایە زۆر خراپە، هەتاکو ئێستا گەلێ خراپەی کردووە. توتن کێشان بە که‌ڵکی هیچ نایەت بری هیچ ناکەوێ نە بری نان ئەکەوێ نە لە بری ئاو لە جیاتی قازانج بە هەموو نەوعێ خراپەی هەیە بۆ لەشی مرۆڤ پیاو، ئەگەر خۆی لە جگەرە کێشان بپارێزێ گەورەتیەکی گەورە ئەنوێنێ لە خەرجی کەم ئەکاتەوە و دەم و ددان و سینگی خۆی خراپ ناکات ئەوانەی کە جگەرە ئه‌کێشن ئه‌خیری خراپەی جگەرە ئەبینن، ڕۆژێک ئەبێت پاشگەز ئه‌بنەوە، ئه‌و گیایە هێزی زیرەکی کەم ئه‌کاتەوە مێشک پوچ ئه‌کات ئینسان لەڕ و لاواز ئەکات پیاو پیر ئەکات هەموو ڕەگ و لەشی ئینسان سست ئه‌کات ئەگەر پیاو خۆی لەو گیایە بپارێزێ توشی گەلێ نەخۆشی نابێت.) (پێشکەوتن: ١٩٢١ز، ٤٣/ ٣)

ڕۆژنامەکە وا باسی لە توتن کردووە، کە شکڵەکەی گەڵایەکی سەوزی پانە بۆ یەکەم جار یاخود هەر لە کۆنەوە لە ئەفریقیا لە جەزیرەی تابخۆ لە لایەن ئیسپانیەکانەوە دۆزراوەتەوە، بەڵام لەم گیایە ژەهرێکی تیایە زۆر خراپە، بۆمان دەردەکەوێ کە هەر لەو کاتیشەوە زانیویانە کە توتن چەندە زەرەر و زیانی بۆ مرۆڤ هەیە لە ڕووی تەندروستیەوە، بەڵام لەگەڵ ئەوەش دەبینین بەشێکی مرۆڤ هەر بەردەوام بووە لەسەر به‌كارهێنانی. هه‌روه‌ها ئاماژەی بەوە کردووە، کە ئەگەر پیاو خۆی لە جگەرەکێشان بپارێزێت ئەوا گەوره‌تیەکی گەورە ئەنوێنێ لەبەرئەوەی وەک دەبینین جگەرە کێشان هزری زیرەکی مرۆڤ کەمدەکاتەوە، مێشک لە کارئەخات، مرۆڤ لەڕو لاواز ئەکات پیاو پیرئەکات، لەشی ئینسان سست ئەکات … هتد. وەک دەبینین بە هەموو شێوەیەک تەئکید لەسەر ئەمە کراوەتەوە کە پێویستە خۆمان لەم گیایە بپارێزین…!

-(جۆرەکانی توتن): وەک دەبینین لە ڕۆژنامەی پێشکەوتن بەم جۆرە باس لە جۆرەکانی توتن دەکات (نەوعی توتن – سێ نەوعی توتن هەیە).

– ئه‌وه‌ل: ئه‌و توتنەیە کە ئێمە هەمانە تامی تاڵە لقی ئاموستى ئه‌ستوره، بەژنی چار پێنج قه‌دەمە[پێ] گڵاکانی یەک لە پاش یەکە و گەورەی گەڵای سپیە، جێگای تۆوەکانی وەکو تەرقەیە. بۆ تبارات زۆر باشە ئه‌وەل توتنە توتنی ئه‌وروپاش عەینی ئه‌م توتنەیە.

– دووەم: توتنی(ویرژەینیا)یە گەڵاکەی باریک و درێژە. گەرچی ئەمە لە توتنی اول چاکترە فقط محسولی کەمترە ئەمە هی جنسی توتنی اولە فقت تومەکە جوی یە.

– سێیەم: توتنی سە ساڵیە کە امە سە ساڵ لەسەر یەک دەوام ئەکات وە لقەکە وەکو داری لێدێت وەکو داری لێدێت پێنج شەش قدەم برزە و كەڵای پڕو زۆرە أمیش هەر لە جنسی توتنی أولە فقط نەوعێکی ترە چونکە توتنی ئەمیش ئەگەر لە شوشەدا و لە وەختی سرادا لە جێگای معتدل محافظهبکرێ بە تجربە ثابت كە بە ساڵ دەوام دەکات لەبەر ئەمە جنسیان لەگەڵ توتنی أول و دووەم یەکێکە.) (پێشکەوتن: ١٩٢١ز، ٦٨/ ١).

شیکردنەوەیەکی کورت بۆ جۆری توتنەکان:

1.  جۆرەک لە توتن هەیە کە نلقی ئاموستی ئەستورە بەرزی چوار پێنج قەدەمە وە شێوەی گەڵای توتنەکە ئەوەیە کە گەڵاکانی گەورەو سپیە وە ئەم جۆرە توتنە تامی تاڵە وە ئەم جۆری توتنە بۆ تجارەت و بازرگانی زۆر ئەشێت وە گوترایە کە توتنی ئەوڕوپاش لە جۆری توتنەیە.
2. توتنی(ویرژینیا)یە ئەم جۆرە توتنە شێوەی گەڵاکانی باریک و درێژە وە ئەم جۆرەیان بەرهەمی کەمترە لە جۆری یەکەم.
3. 3.     (توتنی سەساڵیە)ئەمە سەساڵ لەسەر یەک دەوام دەکات وە لقەکە وەکو داری لێدێت ئەم جۆری توتنە پێنج شەش قەدەم بەرزە گەڵاکانی پڕو زۆرن وە دەگوترێ ئەم جۆرەیان جنسی لەگەڵ جۆری یەکەم و دووەم یەکە.

چاندنی توتن: لە ڕۆژنامەی پێشکەوتن بەم شێوەیە باس لە جۆری ئەو ئاووهەواو و خاکە دەکا بۆ توتن گونجاوە(أقلیم و کل -توتن لە جێگای گەرم و محتدل چاک ئەڕوێ، حەز بە جێگای زۆر سارد ناکات بۆی حاسل نابێت لەو زەویانە کە ڕوویان لە ڕۆژهەڵاتە و لە قیبلەیە لە زەوی، ڕوو لە شیمال و غەربە چاکتر حاصلات دەدات. لە زەوی ڕاست و ڕەوان توتن بچێنرێ حاصلاتەکە زۆر بەقوەت دەبێت فقط لق و گەڵای استورو تامی توند و تاڵ دەبێ بۆ تجارەت عريستان باشە.فقط لە زەوی تختێ مائل یەعنی کەسێ لەوبەرژێر و بەرەو خوارداخصوصا ڕووی لە مشرق و قبلە عصولاتی نیوەی ئەویتر دەبێت. وە توتن لە كلە سوردا توتنی بۆن خۆش حاسل دەبێت کەچی، گەڵای کەم و بێقوەت دەبێت فقط تام و بۆنی و ڕەنگی خراپ دەبێت لە زەوی گڵی ڕەشی بەقوەتدا گەڵاو لقی زۆر استور دەبێت فقت کێشانی توند و تیژ بەقەد کزیکیش بەرز دەبێت زەوی تازە کێڵاو مەڕ و بزنیبێتە نێوی لە پاش کێڵان پەینی وڵاغی تێکەڵ بۆ بازرگانی توتن زۆر باش دەبیت وە توتن لە جێگای چەو و زیخدا ناخۆش دەبێت زەوی نەدەبیرەطب بێ وە نە زۆر وشک بێ بلاو هەوا دار فێنک و ڕۆژدار بێ. (پێشکەوتن: ١٩٢١ز، ٦٨/ ٢)

واتا باس لەو کەشە دەکات کە بۆ چاندنی توتن چاکە وەک دەبینین باس لەوە دەکات کە توتن لە جێگای گەرم و مامناوەندی چاک ئەڕوێت لە جێگای زۆر سارد بەرهەم نادات وە ئەو زەویانەی کە ڕویان لە ڕۆژهەڵاتە و لە قیبلەیە یان ڕوو لەباکورو خۆرئاوایە چاکتر بەرهەم دەدات. وە زەوییەک کە ڕاست و ڕەوان بێت توتن زوتر گەشەی تێدا دەکات و بەرهەمەکەی بەقوەت دەبێت و بۆ تەباراتیش باشە بەڵام لە زەوییەکی کەوا کەمێ لێژ(زەوی تەلان)یان کەمێ سەر بەرەو ژێر و بەرەو خوارودا بە تایبەتی ڕوی لە خۆرهەڵات و قیبلە بەرهەمەکەی نیوەی ئەویتر دەبێت بەڵام تام و بۆن و ڕەنگی خۆشتر و جوانتر دەبێت. وە توتن لە خاکێکی گڵی سور و بەپێزدا توتن زوو دەڕوێت گەرچی گەڵای کەم بێ قوەت دەبێت بەڵام تام و بۆنی خارق دەبێت بەڵام لە خاکێکی گڵ ڕەشداتوتنەکەبەهێز دەبێت و گەڵاو لقی زۆر ئەستور دەبێت وە کێشانی توند و تیژ بەقەد کزیکیش بەرز دەبێت. وە باسی لە گرنگی پەینی ئاژەڵ کردووە کە چەندە چاکە بۆ کشتوکاڵی توتن بەهۆی پەینەکە توتن زوتر گەشە دەکات بەڵام ئەگەر جۆری خاکەکە زیخانی بێت توتن زو گەشە ناکات و گەڵای بچوک و سپی و بێتام لەزەتیشی ناخۆش دەبێت بۆیە پێویستە ئەو خاکەی کە بۆ توتن چاندن باشە زەویەکە نەدەبێ ڕەتب بێ نە زۆر وشک بێت هەوادارو فێنک و ڕۆژداربێت وەک دەبینین لە ژمارەیەکی تری ڕۆژنامەکە بەم شێوەیە باسی لە توتن کردیە(زەویک هەموو وەختێ توتنی بچێنرێ باش نابێت ساڵ بە ساڵ توتنەکە لە ساڵی اول خراپتر دەبێ لەبەر ئەوە ئەگەر چوار پێنج ساڵ زەویەک یەک لەسەر یەک توتنی بچێنرێ چوار پێنج ساڵیش دەبێئیسراحات بکات فقت لە جێی توتن شینای تری لێ بچێنرێ ضرونا ناهێنێ چونکە شینای تر بە نەوعە ماددەیەکی تر لە ناو خولا دەژیت معیشت دەکات چونکە هەر گیایێک نەوعە معیشتيکی هەیە.). (پێشکەوتن: ١٩٢١ز، ٧٠/ ١)

جا لێرە ئەوەمان بۆ ڕوون ئەبێتەوە زەویەک کە هەمووی کات توتن ی لێ دەچینرێ باش نابێ ساڵ بە ساڵ توتنەکە لە ساڵی اول خراپتر ئەبێت. خۆ ئەگەر چوار بۆ پێنچ ساڵیش لەسەر یەک توتن بچێنرێ دەبێت چوار بۆ پێنج ساڵیش پشووی بدرێتێ بەم شێوەیە زەرەر ناهێنێ چونکە هەر بەروبوومەک بە نەوعە مادەیەک لە زەوی گەشە دەکات.

– توتن و دواڕۆژی: وەک دەبینین لە ڕۆژنامەکەدا بەم شێوەیە باس کرایە(ساڵێ دوان پێش ئەو هەراوهۆریایەی دنیای تيوەگڵاوە بۆ توتن لزخی چی بوو.باطمان لە دەقرانەوە تا بیست. بەڵام بە شەرطێک قەرضی کۆن و سلميشى تیابی ئەو ساڵە بغدادیش نرخێکی زۆر کەم و لە خواری هەیە و نە تیجارەتە زراع خێرو بێرێکی وایان لێ دەست أکەوێت. لەبەر ئەمهلە تيجاربە کەمکڕیاری بو نە زراع بكل دل أیناشت چونکە هەردوولا شتێکی زۆر کەمیان لێ أکردە گیرفانیان. لە کاتی هەراو شەڕەکە توتن نرخێکی باشی ئەکرد زۆر بەرز ببۆوە خۆ لە دوو ساڵی دواییەداهیچکاری لوتی لە كوره كاداأسوأبینێت ڕو لە خوارەوەیەو تالبێ ا داتە دواوە ئەمەش أسبابی هەیە.

1. حکومەت تورک لە هەموو دێیەک هەرچی پیاوێک کە دەستی بیل بکری و دوی کلکی کا بکوی کرتی و بردی بۆ عەسکەری، توتنیش دەبێ هەر لە دوا مانگی زستانەوە هەتا پلە بە خاوخێزانەوە خەریکی لەكڵ بکێشرێ، چونکە پیاو کم مابوو بەلکو هیچ نەمابووە توتن لە هەموو جێیەک لە هەموو دێیەک کەمتر أکڕا پێ اگەیەنرا.
2. 2.      أمە دوسە ساڵە هیچ کەسە کورتە زەویەکی بی ئەیکا بە توتن. ساڵانی پێشوتر وانەبوو أوسا توتن بەشی زیادی لە شارباژیڕو سورێچک و قەرەداغ کەمێکیشی لە سوردا شار ناحیەکانی تر ئەکرا هەموو دێهات و شارەزور ئەو دەشتە کاکی بە کاکی توتنی لێ ئەکەن لەبەر ئەمە زۆر زۆر بووە هێجگار زۆربووە لەگەڵ أم زۆریەش دا چونکە بەشی زۆری هی چەماوە هی کرماوە هی قتاوە توتنەکەش هەتا بڵێی خراپ و پیس و بێ هێز و تام بێ بۆن کێشانە هی چاکی وەک پوشی ناوکا نەدۆزرێتەوە.
3. 3.      ساڵانی پێشو چونکە توتن کەمتر بوو هی کۆن بۆ ساڵی تازە نەئەمایەوە. وەختێکیش توتنی تازە لە سلێمانیەوە أچوە بەغداد کە لۆیە توتنی کۆن نەأماو توتن شیرین ئەیەوەوە. أو وەختە هۆل بارخانە و چوار هەم بارخانە لە نرخدا کمتریان فرق ئەبوو بەڵام امساڵلەگەڵ ئەویشدا کە توتنەکی زۆری بۆ ئەنیردراو دەیفرۆشت. أمساڵ هی تجاریکەو دوان سیان و کلیلی هەیە بوەیشەوە ناویتی هر ڕۆژەو و کیلی أكۆڕی.
4. هەروەک وتمان پارو أمساڵ لە چماو لە کانیاو زۆر زۆر بوو ئەوەندە زۆربوو جێی بڕانەوەی نەبوو کە چی سەرەڕای امە هنێ تجار و کیلیان انارد بۆ(سقز)لە سابلاغ و لوعجمە و کولی بە تمەنی سپی توتنێکی زۆریان أکڕی و أیان هێنا. چەندین هۆکاری تریش باسی لێوەکراوە.) (پێشکەوتن: ١٩٢١ز، ٤٤/ ٢)

وەک لێرەدا دەبینین لێرە باس لەوە دەکات کە دوو ساڵ پێش هەڵگیرسانی شەڕی یەکەمی جیهانی. توتن نرخی چی بوو. باتمان لە ١٠قڕانەوە بو تا بیست بەڵام بەشەرتێک أو ساڵە بەغدایش نرخێکی زۆر کەم و لە خوارێ هەبووە جا نە جوتیار نە بازرگان خێروبێرێکی وایان لێدەست ئەکەوت لەبەر ئەوە نە تجار(بازرگان)بە گەرم کڕیاری هەبوو وە نە جوتیار بە دڵ ئەم بەروبوومەی ئەچاند یان ئەناشت چونکە هەردوو لا کەم قازانجیان ئەکرد یان بەشەکی کەمیان لێ ئەخستە گیرفانیان جا لەو هراو شەڕەدا توتن نرخێکی زۆر باش ئەکرد بەڵام استا دەبینین کە باسی لەو سەردەمی کردیە ئەڵێن دیسان توتن نرخی لە دابەزین بوو ئەمەشی بۆ چەند هۆکارێک گەڕاندۆتەوە لەوانە:

1. سەرچاوەکان باس لەوە دەکەن کە لەوکاتی حوکمەتی تورك نەوعەما سیستەمی سەربازی بە زۆری سەپاندبووە هەر پیاوێک توانای کاری هەبایە یان پێگەشتبایە ئەیان برد بۆ عەسکەری جا کشتوکاڵی توتن یش پێویستی بە بەخێوکردن و خزمەتکردن هەبوو جا کە پیاوەکان بۆ عەسکەری بردران وای لێهات کشتوکاڵ لە دێیەکان کەم کرا ئەمەو دوسەدساڵە هیچ کەس کوتە زەوییەکی بێت ئەی کا بە توتن جا بەم شێوەیە لە زۆر شار و دێهات چێنرا یەکجار زۆر بوو لەگەڵ زۆریەکەش بەزۆری هی چماوە کرماوە…. هتد. کە زۆر خراپ بوو هی چاکەکەی وەکو پوشی ناوکا ئەدۆزرێتەوە.
2. کەم ساڵ وابوو کە توتنی ساڵی پێشوو بمابایەوە بەڵام ئەو کاتی لەگەڵ ئەوەی توتنەکی زۆر ساڵان دەمایەوە هێشتاش پەیتا پەیتا لەسەریەک توتنیان ئەنارد.
3. وەک ڕۆژنامەکە دەنووسێت لەو کاتەدا چوار پێنج پیشەگەر هەبوون کە توتنی بۆ ئەنێردرا ئەیفرۆشت بازرگان دوان و سیانوەکیلی هەیە و بەوەش هەرناوەستێ و هەر ڕۆژەو ئەیگۆڕێ.
4. 4.      لێرە گوترایە کە پار و ئەم ساڵ لە شوێنەکانی وەک چەماو کانیاو توتن زۆر زۆر ببو جێی بڕانەوەی نەبوو سەرەڕای ئەمە هەندی بازرگان هەبوون کە وەکیلیان ئەناردە شوێنەکانی تر توتنیان ئەهێنا بە تایبەت ئەو شوێنانە سقز و سابلاغ…. هتد.

سێیه‌م: لۆکە

خۆی لۆکە بەروبومێکی هاوینەیەو گرنگی هەمەجۆری هەیە لە پیشەسازی ڕستن و چنین دا بەکاردەهێنرێت، وەهەروەها بۆ لیفەکە و پێخەف و دۆشەک بەکارهاتوە، وە هەتا دەتوانین بڵێین لۆکە گرنگترین بەرهەمی لفکەیە. جا مرۆڤیش هەر بەم کشتوکاڵە وە خەریک بووە وە هێشتاش پارێزگاری ئەو بایخەی کردووە کە هەیەتی لە پیشەسازی بەروبووم و دەرهێنانی ڕۆنی ڕوەکدا وە بایخەکەشی لە بازرگانی دەوڵەتان دەرکەوتووە کە سێیەکی ئەم بەرهەمە دەچێتە بازرگانیەوە.

 ڕۆژنامەی پێشکەوتنیش بەم شێوەیە باس لە لۆکە کراوە(تۆوی لۆکە: أو تۆوە کە بەش دەکرێت لە لانی دائرة زراعەتەوە لە ساڵی ١٩٢١ لو تۆوە امریکی بە یەکە ناوی تیجاری دراوەتێ و بە(عراقی سپی)یش ناودەبردرێت. ام تۆوە ناشبێتە تۆوی مصری کەوتکی سپی دایپۆشی تۆوەکی لە زیادکردن بهێلێتەوە بۆ پاراستنی ئەمە وكورج زیادکردن زراعەکان ڕادەسپێرن کە ڕۆژێک تۆ وەکە ئه‌یكه‌نه‌ ئاوێکی لێڵدا. چاکتری اوەیە کەلە آویکی تێکەڵ بە شیاکی گاو مانگادا بینیتەوە لە پاشا تۆوەکە بەقەد دوو سێ سەعات لەبەر هەتاو هەڵخرێت پێش چاندن) (پێشکەوتن: ١٩٢١ز، ٤٨/ ٢)

لێرەدا مەبەستی ئەوەیە کە ئەوکاتی لە لایان فەرمانگەی کشتوکاڵی لە ساڵی ١٩٢١ ئەو تۆوەی کە بەش دەکرا لە تۆوی ئەمەریکیە کە ناوێکی تیجاری دراوەتێ ئەوەیش ئەوەیە کە بە(عیراق سپی)ناوبردرا. جا لەو تۆوەش نابێتە تۆوی مصری کە ڕەنگی سپی دایپۆشی تۆوەکی لە زیادکردن بهێڵێتەوە بۆ پاراستنی ئەمەو کورج زیادکردن زراعەکان ڕادەسپێرن کە ڕۆژێک تۆوەکە تەڕبکەنەوە لە ئاوێکی لێڵداوە چاکتر ئەوەیە کە لە ئاوێکی تێکەڵ بە شیاکی کاو مانگادا بهێلیتەوە.لەپاشا تۆ وەکە بەقەد دو ٣ سەعات لەبەر هەتاو هەلبخرێت پێش چاندن.

– وەختی چاندن: لە ڕۆژنامەی پێشکەوتن بەم شێوەیە باس لە وەختی چاندنی لۆکە دەکات(وا دەرکەوتوە کە وەختی چاندنی لۆکە لە عێراق دوا هفتە هؤللە مانگی مارتەوە هتا دوا هفتە مانگی نیسانە. اکر لە پێش مارتدا تۆ بچێنرێت اوسا بە سەرما دەمریت اکر دوای نیسان بچێنرێت ئەوسایش بەگەرما پێش ڕەگ داکوتان دەمریت. (پێشکەوتن: ١٩٢١ز، ٤٨/ ١)

 وادەرکەوتووە کە چاندن بە تایبەتی لۆکە لە عێراق لە دوای هەفتەی یەکەمی مانگی ئازار دەست پێ دەکات، جا دەتوانن تاوەکوهەفتەی مانگی نیسانیش بەردەوام بیت، بەڵام ئەگەر هاتوو چاندنی لۆکە لە پێش مانگی ئازار، بوو ئەوا خراپە چونکە سەرمایە و تۆیەکە لەناو دەبات وە ئەگەر هاتوو دوای نیسانیش بچێنرێت هەر خراپە چونکە گەرمایە و تۆیەکە پێش ڕەگ داکوتان دەمرێت

– کشتوکاڵی لۆکە: لە ڕۆژنامەی پێشکەوتن بەم شێوەیە باسی کشتوکاڵی لۆکە کرایە(وەک لە ژمارەکانی پێشووتری پێشکەوتن دا بێژراوە لە پاش تاقیکردنەوەیەکی تواو معلوم بوە تووێک کە بناوی عیراق سپی مشورە بۆ ام وڵاتە لە هەموو تۆیەکی تری لۆکە چاک و مفیدترە. لە عێراقدا لم تۆوە حاصلاتێکی چاک دەست أکوێتبۆ ئەمیش لە کردستان هی وها دەبیت و بۆ خاطر امە کە لێرەش زراعات لۆکە بکرێت حکومەت پێنج هەزار کیلۆی لەو تۆوی عێراقی سپیە لە بغداد هینایە سلێمانی هەزار کیلۆ بو ابجە نێراوە ماوەکەی بە زراع سەرچنار تا جوو سورداشیش أکرێت لە باغ دائرة سلێمانی و لو باغ کە بەرام بەر سەرایە هنی دیراوی لۆکە بۆ نمونە دادەچێنرێت. هیچ کەس حەزدەکات پێ نیشانی أدرێت و بیانی بۆ أکریت کە چۆن دەچینرێت) (پێشکەوتن: ۱۹۲۱ز ، ٥۳/۱) واتا لە چاپە پێشویەکانی پێشکەوتن گوترابوو کە لە پاش تاقیکردنەوەیەکی تەواو گەیشتبوونە ئەوەی کە ئەو تۆوەی کە مەشهورە بە(عێراق سپی)لە هەموو تۆوێک باشتر و پاریزراوترە جا زانرابوو کە لە عێراق لەم جۆرە تۆوە واتا(عیراق سپی)بەرهەمەکی باش دەست کەوتبووە جا لۆ ئەوەی لە کوردستانیش کشتوکاڵی لۆکە بکرێت حوکمەت (٥٠٠٠) هەزار کیلۆی لەم تۆی(عەمراقی سپیە) لە بەغدا هێنابوە سلێمانی جا(١٠٠٠) هەزار کیلۆ بۆ هەلەبجە نێراوە ماوەکەی تری دەدرێت بە سەرچنار و تانجل و سورداش بەش ئەکرێت لەباغ و فەرمانگەی سیاسی و لۆباغ بەرامبەر سەرایە هنی ردراوی لۆکە بۆنمونە دادەچێندرێتەوە هەر کەسێکیش حەز دەکات پێی نیشان ئەدرێت کە چۆن دەچێندرێت وە هەتال لەڕۆژنامەکە ئاماژەشی بەوە کردوە (هیچ کەسێک حەز دەکات لە چاندنی لۆکە بچێتە دائیرە سیاسی تۆی ئەدرێتێ ڕاگر پێویست بێت تا پاش حاملات پارە لێناسەندرێت) (پێشکەوتن: ١٩٢١ز، ٥٣/ ١) واتا لێرەدائاماژە بەوە کراوە کە هەر کەسێک حەز بەچاندنی لۆکە بکات با سەردانی دائیرەی سیاسی بکات تۆیەکەی پێدەدرێت ئەگەر پێویستیش بوو تا پاشبەرهەمەکەی پارەی لێناسەنرێت واتا لێرەدا من ئەوەم بۆ دەرکەوتووە کە لەوکاتی ڕەچاوی بارودۆخی خەڵکەکە کراوە لەسەریان پێویست نەکردبوون کە دەبێت یەکسەر پارەکەی بدەن. ئەم کارەشیان زیاتر بۆ ئەوەبوو کە هانی جوتیارانبدەن بۆ کشتوکاڵ کردن.

-وشک کردنەوە و هەڵگرتنی لۆکە:

 لە ڕۆژنامەی پێشکەوتن بەم شێوە باس لە وشک کردن و هەڵگرتنی لۆکە دەکات(پاش چنین دەبی ببڕێتەوە((دی))چن سەعاتێک لەبەر هەتاو لەسەر زەویەکی پاک هەڵەخرێت بەنمەوە بۆن دەکات و خراپ دەبێت ئەو شوێنەش کە تیا هەلدەگیریت دەبی ڕوت بی لە((نم))ليراكريش دەبی پاریزگاری بکرێت) (پێشکەوتن: ١٩٢١ز، ٤٩/ ٢)

لێرە باسی لە وشک کردنەوەی لۆکە دەکات بەوەی کە دەبێت لە پاش چنین و بڕینەوەی لۆکەکە چەند سەعاتەکی لۆکەکە لەبەر هەتاو لەسەر زەوی هەڵ دەخرێت بۆ ئەوەی خراپ نەبێت وە ئەو شوێنەش کە لێی هەڵدەگیرێت دەبی ڕوت بێت لە(نم)و وە لەبەر ئاگریش پاریزگاری لێبکرێت.

– نرخی لۆکە:

 لە ڕۆژنامەی پێشکەوتن بەم شێوەیە باس لە قیمەتی لۆکە دەکات(أوی کە نەیدەهێشت لۆکە بچێنرێت لەبەر ئەمە بوو کە پێشتر زۆر بە کەم دەفرۆشرا ئەو لۆکەیە کە دە آنەی دەکرد پێشتر ئێستا چل آنە دەکات. ئێستا نرخی لۆکە وەک قیمەتی گەنم و جۆ نزیک هەموو ڕۆژ سەرەوژێر دەکەوێت لەاحتیمالیشە قیمەتی لۆکەی(عیراق سپی)ژێرنەکەویت چەند ساڵێک کەمتر بیت((ینس)) (لیرە)یک لۆکەی ڕوت لە نوو یعنی کیلۆی ٣٦ ئانە کمتر بیت قیمەتی ئێستای لە(لیڤەرپول)هی پارنی بە ٢٧ بنسە، بنسە کە کیلۆی نزیک بە٣ ڕوپیە دەکڕێتەوە لە بەغدا لۆکە عێراقی کیلۆی ١٦آنەیە ئەم لۆکە عێراقیە ئەگەر پاک چێنراو لە(لیڤەرپول)فرۆشرا کیلۆی ٢٧ آنە دەکات. استا لە بغداد زۆری وا هەیە یەکیان گرتوەو باش دەتوانن لۆکە بکڕن و بینیرن فەلاح نەخەڵەتین لە فرۆشتنی لۆکەکە یان ئەگەر لۆکەکە پاک بێت ڕەنگ هەیە تا چەند ساڵێک درێژ لۆکە هەروا گران بێت (پێشکەوتن: ١٩٢١ز، ٤٦/ ٢)

لە ڕۆژنامەکە باسی لە ڕێگریەکانی بەردەم چاندنی لۆکە کردووە ئەوەیە کە پێشتر زۆر بەکەمی دەفرۆشرا ئەو لۆکەیە کە ١٠ ئانەی دەکرد ٤٠ئانە دەکات جا((ئانە))شاپارچەیەک دراوی هندی بووەلە عێراق بەکارهێنراوە بەرامبەر چوار بیزا بووە دوای ئەوەی ساڵی ١٩٣١کە دراوی ئەو کاتەی کە دراوی عێراقی لە سکەدرا ئەم زاراوەیە لەسەرزار هەر بەردەوام بوو لۆ ئەو دراوانەی کە لەسەر شێوەی(عانە)دەرچووبون بۆ نمونە هەر(٤) فلوسێک بەرامبەر بە(١)ئانە(عانە)وە لە دوای سالی ١٩٥٩ کۆمەڵێ گۆڕانکاری لە دراوی عێراقی ڕویاندا لەوانە ئانە کرایە بەرامبەر بە(٥)فلوس ئەوەش لەسەر زاری خەڵکی مایەوە (پێشکەوتن: ١٩٢١ز، ٤٦/ ٢).

جا ئەو کاتی نرخی لۆکە وەک قیمەتی گەنم و جۆ نزیک هەموو ڕۆژ بەرزونزم دەبونەوە بەڵام ئەوەی دیار بێت(لۆکەی عێراق سپی)نەگرتۆتەوە.

-بەکارهێنانی لۆکە:

لە ڕۆژنامەی پێشکەوتن بەم شێوەیە باسی کردووە(لۆکە بە کەڵکی چەن هەزار شت دێت وەک فانیلە و کراس و فەرش و دۆشەک و بەکرە…هتدئەتوانم بڵێم کەم شت هەیە لۆکەی تێدانەبێت) (پێشکەوتن: ١٩٢٠ز، ٣٢/ ٣)

جا مەبەستی ئەوەیە کە لۆکە بۆ زۆر شت بەکارهاتووە وەک دۆشەک و کراس….. هتدواتا سوودەکی زۆریان لێ وەرگرتووە.

تەوەرەی دووه‌م: په‌ره‌سه‌ندنی پیشه‌سازی له‌ باشوورى  كوردستاندا  له‌نێوان ساڵانى 1920-1922

١) پیشەوەری:

لە ڕۆژنامەی پێشکەوتن بەم شێوەیە باسی لە پیشەسازی کردووە(صنعت – شتێکە کە بە خەریکبوون و هەوڵدان دەست ئەکەوێت و پەیدا ئەبێت- لۆیێ ئەو شتانە دروست اکاو خەریکی اەبی صنعتكاری پێ ئەڵێن – زێڕینگر – آسنگر – گۆشتدار – خیاط – جولا….. هەریەکی خەریکی صنعەتێکن) (پێشکەوتن: ١٩٢٠ز، ٥/ ١) واتا باسی لە پیشەی پیشەسازی کردووە کە پیشەسازی کردارێکە لە ڕێگەی هەوڵدان و ماندووبوون دەست ئەکەوێت چۆن بڵێین گۆڕینی کەرەستەیەکە لە بارێکی ڕەسەنەوە بۆ بارێک یان شێوەیەکی نوێ کە سوودی زیاتر بێت و پێویستی مرۆڤ تێر بکات وەک پیشەسازی آسنگر، زێڕینگر.. … هتد وە هەر لە ڕێگای ئەم پیشەیەوە کە لۆکەی خاو دەگۆڕن بۆ لۆکەی چنراویان ئاسن بۆ ئامێر و مەکینە… هتد.

 کە لە ڕۆژنامەکەدا هاتووە دەڵێن(پیاو هەر بە زانینی خۆی ایش کاو بێ و بڵێ امندەم هەیە وا و وا دەم دەبی پشتی لێبکاتەوە -خەریکی فێربوونی شتێکی تر نەبێت – بۆ ایشێکی باش یان صنعتهەول ئەدات پیاوێکی چاک نیە – ئەوانەی لە سایەی هەوڵدان و صنعەتەوە- باش و جوان ژیاون و چون بەریەوە امجار زۆرن – خەریکی لە صنعەتدا چکی زانین و زۆر و زیادکردنی علم ناخا – صنعتكار – اەی پرۆست تمشای کتێب و قزانە و شتی تریش بکات و بیری باش بکاتەوە) (پێشکەوتن: ١٩٢٠ز، ٥/ ١) باسکراوە پیاو هەر بە زانینی خۆی ئیشکار بێت و بڵێت امندەم هەیە و واوادەم دەبی پشتی خۆی باش یان پیشەسازی هەوڵ نەدات ئەوا پیاوێکی چاک نیە جا وەک دەبینین لە ڕۆژنامەکە(پیشەسازی)بە پیشەیەکی زۆر باش باسی لێوە کراوە وەک دەگوترێ ئەوانەی لە سایەی هەوڵدان و صناعەتەوە باش و جوان ژیاون بەرەو پێشەوە چوینە وە خەریکە لە صنعەتدا چەکی زانین و و زۆر و زیادکردنی علم ناخا صنعتكارلە کاتی پێویست تەمشای کتێب و قزانە و شتی تریش بکات بیری باش لێبکاتەوە. ئەمەش بۆ ئەوە بووە کە بە سەرکەوتووی بەڕێوەی ببەن. – واتا لە بەشێکی ڕۆژنامەکەدا هاتووە(صنعتكاری وابینراوە -جگە لە صنعتكیان لە ایشی تریشدا زۆر بە کەڵک شارو وڵاتی خۆیان هاتوون خێریان داوەتەوە – دیسان زۆر کەس وابینراوە کە زۆر بە کوڵی دڵ هەوڵی لە صنعتداداوە و ایشی باشی کردووە و شتی جوانی داهێناوە بۆ وڵات و حوکمەتەکەی پیاوێکی زۆر گەورەی لێ دەرهاتووە) (پێشکەوتن: ١٩٢٠ز، ٥/ ١)

 لێرەدا مەبەستی ئەوەیە کە ئەم پیشەی پیشەسازیە ئەگەر بە ڕێک و پێکی بە ئەنجام بگەیندرێ ئەوا سوودی بۆ شار و وڵاتیش دەبێت یان خێرو بێری بۆ وڵاتەکەش دەبێت وە دەبێتە هۆی بەرەوپێشبردنی لایەنی ئابووری وڵات. جا لە نمونەی ئەو پیاوانەی کە زۆر بە کوڵی دڵ هەوڵیان لە صنعتدا داوە وە ئیشی باشیان کردووە و شتی جوانیان داهێناوە بۆ وڵات و حوکمەتەکەی لە ڕۆژنامەکەدا بەم شێوەیە باسیان لێوە کراوە کەسایەتی (+فلیکس فور – کەبو بە کورة حکومەت فرنسە شاکرد دباخچیک بو خۆ دیارە بە چاک خەریک بوونی خۆی بوو کەوا بەرزو بڵند بوەوە لەگەڵ ئەوەش کە وەها گەورە ببو هێشتا خۆشەویستی صنعەتەکەی خۆی لە دڵ دەرنەئەچوو.

کەسایەتی (+فرانقان، هەر لە ڕێی خەریک بوونی بە صنعەتەوە پێگەیشت تا بووە یەک لە پیاوماقولی(ئەفریقیا). کەسایەتی (+جەسیکی، یەکێک بووە کە کرێکاری لە سدندا اکرد هەر لە بابي صنعت و هەوڵدانی خۆی بوو لە دوایدا بوو بە(مستەشار ناظر خارجیة)انگلیس، لە هەموو وڵات و شارێک دا زۆری وا هەڵکەوتووە کە لە سایەی باشی و چاکی خۆیان و صنعتیان و بیرو زەینیانە ئەوەی پێی گەیشتوون و گەورە بوون) (پێشکەووتن: ۱۹۲۰ز ، ٥/ ۱)

لە ڕۆژنامەکەدا نمونەی هەندێ لەوانەی باس کردیە کە بە کوڵی دڵ یان بە خۆشەویستیەوە کاری پیشەسازیان ئەنجام داوە و وە گەیشتونەتە پلەی بەرز لەگەڵ ئەوەی کە وهاش گەورە ببون خۆشەویستیان بۆ کاری پیشەسازی لە ناخ و دڵ دا بووە جا ئەمەش وا دەردەکەوێت کە ئەوان بەس بەدوای قازانجکردنەوە نەبووینە خۆشەویستیان بۆ کارەکەیان هەبووە هەر ئەوەش هۆکاری سەرکەوتنیان بووەو دەوریان هەبووە لە بەرەوپێش بردنی وڵات

۲) فابریکی توتن:

لە ڕۆژنامەی پێشکەوتن داهاتووە(هەموو لایەکمان ئەزانین و لەمن باشتریش أزانن کە توتن کانگای دەوڵەت و دەست مایەی وڵاتەکەمان کەم و زۆر لە بازاڕەکانی و بقاڵی و دوکانداری و هەموو صناعەتێکی تر زیاتری قازانج و دەسکەوتن هەیە توتن نەبێت سلێمانی زۆر کاول و فقیر أبی چونکە أبینین پارەی زۆری بەغدا و بصرە بەهۆی توتنەوە لەم وڵاتەدا بڵاو أبێتەوە توتن اعيسيك و سەویک چوار لەگەڵ چی و کانیشاندا لەگەڵ شەکر و چادا ایگۆڕنەوە) (پێشکەوتن: ١٩٢١ز، ٤٤/ ٣)

 لێرە بە شێوەیەک باس لە گرنگی توتن کرا کە دەڵێت هەموو لایەکمان ئەزانین و کە توتن سەرچاوەی ئابووری دەوڵەت و دەستمایەی هەر وڵاتێک کەم و زۆر لە بازەڕەکانی میوەجات و دوکانداری لەچاو هەموو پیشەسازیەکانی تر دەسکەوت و قازانجی زیاتری هەیە خۆ ئەگەر توتن نەبێت سلێمانی زۆر ماڵ وێران ئەبێت لە ڕووی ئابووریەوە چونکە ئەبینین پارەی زۆری بەغداو بصره بەهۆی توتنەوە لم وڵاتەدا بڵاو ئەبێتەوە توتن اعیسك سەویک چوار لەگەڵ چی وی نیشاندا لەگەڵ شەکرو چا دا ئەیگۆڕنەوە.

– لە شوێنێکی تری ڕۆژنامەکەشدا هاتووە دەڵێت(نابینی هەموو ساڵێک دووجار ئەم لادێیانە بن و بە پارەی توتن کراس لچک کوش و کلونجە هڵ اگرن وە ئەگەر توتنەکە نەبێت امانە هەمووی بێبەش ئەبن) (پێشکەوتن: ١٩٢١ز، ٤٤/ ٣) لێرەدا مەبەستی ئەوەیە کە لەو پارەیەی کە قازانجیان ئەکرد لە توتنەکەی ئیدی ئەو پێداویستیانەیان پێ دابین ئەکرد کە نەیان بووە.

سەبارەت بە گرنگی دروستکردنی کەرگەی پیشەسازی لە ڕۆژنامەکەدا هاتووە(بو امرو دزکاری فابریقە هێنان بۆ ایمە هیچ فائیدە نابەخشێت. چونکە لەم علم فن و صنعت دا زۆر لە پاشەوەین هەر چارە ئەمەیە تاکو لە علم فن و صنعتدانختێک سراکوین شریکەتێک بچکۆڵە لەناو خۆماندا بکەین. و فاریضە هێنان وستا و عملە زراع و تحصصی فارضه توتن جابکردن بۆ امە قابیل نیە چونکە محصولەکەمان امڕۆ خۆمان بخێو ناکات چۆن اتوانین مصرف فاریضه و معاش زراع و متخصصی توتن لیدەین کەوای لێهات ابێ لەپێشدا شریکەت تشکیل بکەین.) (پێشکەوتن: ١٩٢١ز، ٩٠/ ٤)

جا لێرەدا ئەوەمان بۆ ڕون دەبێتەوە کە هێنانی کارگە و وە هێنانی کارخانەی تایبەت بە توتن ئەمە سوود نابەخشێت چونکە ئەوکاتە کورد لە ڕوی زانست و پێشکەوتنەوە زۆر دواکەوتووبووە. جا بۆ گەشەدان بە خۆمان یان گەشەدان بە ئابووری وڵاتمان سەرەتا پێویستە لە کارخانەی بچوکڕا دەست پێبکەین و هەنگاو بە هەنگاو پێ بنێین.

 لە ڕۆژنامەکە نمونەی وڵاتەکی باس کردیە کە لە وڵاتێکی سادە بووە وڵاتێکی پێشکەوتوو وەک هاتووە(ژاپۆنیەکان مثالێکی باشن ام قومە لە نهایت ڕۆژهەڵاتن چن عصرێک لەمەوپێش وەکو ایستە امە بوون لکل عقلیان کرایەوە احتیاج ژیانیان بە قطعیزانی ام محصولاتانە کەوا استا ژیانیان بو خستیانە دەست شرکتی ناوخۆیان(داخلی)و بە قوەتی ام شریکەتە بچوکۆڵانەوە پیاوی زیرەک و منداڵیان نارد بۆ اوڕوپا بۆ او شارانە کە خلقیان و خۆیان زۆر تدقيان کردووە علم فن صنعت ڕەواجی هەیە. امانەی لوی تحصیلیان كردوو هاتنەوە وڵات خۆیان خۆ وڵاتەکانیان فێرکرد. وە لە وەختێکی زۆر زوودا سەرکەوتن بەرزبوونەوە. اوسا هام شەریکەتی ایمەش اتوانی پیاوی زیرەک و منداڵ خۆ وڵاتی بنێریت بۆ دەرەوە(خارج)بۆ او شارانە کە توتنیان ڕواج زۆرە و زۆر قیمەت اکات و فابریقە توتنی باشی لێیە و هاو اقلیمی اشبهیتە وڵاتەکی ایمە. امانەی لۆی تمهیل بکەن بینیوة ایمەش فێربکەن امڕۆ بچنە قطعة مصر تحجب اکەن کە چوون ل مدەیەکی نزیک دا ام دینداشانەمان ترقیان کردووە سەرکەوتن و بەرزبوونەوە ام مثالانه هەموو دەرسی عبونن.) (پێشکەوتن. ژمارە ٩٠، ل۳۹٨)وەک دەبینین لێرە وا دەردەکەوێت کە بۆ پێشخستن و بەرەوپێشچوونی وڵات پێویستە لە سەرەتادا لە دروستکردنی کارگەی بچوکی نوخۆی ڕا دەست پێبکرێت وە کرێکارەکان بنێردرێنە وڵاتانی پێشکەوتوو بۆ ئەوەی شارەزای وەربگرن لە کارو بەکارێنانی ئامێر … هتد

جا لێرەدا نمونە بە ژاپۆنیەکان هێنراوەتەوە کە چەند سەدەیەک لەمەو پێش وەکو ئێمە بوون بەڵام ئەوەبوو کە عقلیان کرایەوە و ژیانیان بە گرنگ زانی وە گرنگیان دا بە دروستکردنی کارگەی ناوخۆی وە لەگەڵ ئەمەشدا پیاوی زیرەک و قوتابی نارد بۆ ئەوڕوپا یان بۆ ئەو شوێنانەی کە پێشکەوتوو بوون جا ماوەیەک لەوێ ئەمانەوەو ئەزمونیان پەیائەکرد لە کارەکان و چۆنیەتی بەکارهێنانی ئامێر و. … هتد پاشان هاتنەوە وڵاتی خۆیان و خەڵکی خۆیان فێرکرد وە لە وەختێکی زۆر زوو دا سەرکەوتن و پێشکەوتن و بەرزبوونەوە جا ئەم نمونانە وەکو پەندی عیبرەت باسیان لێوەکراوە لە ڕۆژنامەکەدا.

۳) بەرهەمی لۆکە:

جا سەبارەت بە پیەسازی لۆکە لە ڕۆژنامەکەدا بەم شێوەیە باسی لێکرایە(دوای پێشکەوتنی لۆکە دوای پترو پیرەژن و مناڵی لێکۆدەبێتەوە امانە وەک کرێکار و ایوارێ داوای پارە ناکەن هیچکەس لەوەی چنیویەتی بەشێک وەرئەگری هەموو لایەکان بەرش يك قوزاخەکان أچنن بیانیان أو عشامە دنکی یەک ئەکەن((هستن با بچینە لاکو))أو لۆکەیە لە جیکنە أدرێ كچو دانەکەی – بوتوو – هل أگری لۆ کەسی بە کەڵک أهینرێ جا بڕوانە و بژمێرە یەکێک چەند هەزار شت یت) (پێشکەوتن: ١٩٢٠ز، ٣٢/ ٢) جا لێرەدا وا دەردەکەوێت لە دوای پێگەیشتنی لۆکەکە بەتەمەن و گەنجەکان خەڵکی ئاسای لێکۆدەبوونەوە دەستیان ئەکرد بە چنینەوەی لۆکەکە بە شێوەیەکی زۆر سادە ئەوانە وەکو کرێکار داوای پارەیان ناکرد بەڵکو هەرکەسەک لەوەی چنیویەتی بەشەک وەرئەگری و هەموو لایەکیان بە ڕەشبەڵەک قوزاخەکان ئەچنن بەیانیان أو عشامە دنکی یەک أکەن((هەستن با بچینە لاکو))پاشان لۆکەکە لە چیکنە ئەدرێ پەمۆ دانەکەی -بوتوو – هل ئەگری لۆکەکەشی بە کەڵکی هەزار شت یێت.

لە ڕۆژنامەکد باسی نمونەی ئەو شتانە کردووە کە لۆکە دروست دەرکرێن وەک(چت هشتر خان – بغداد و هموگرە – فانیلە کراس و دەرپێ و همو تحرە. مسقالی. کانشان – بلووی. خام چاوی سپی. ڕەش شین و همو ترحە -دەزو – بافتە – کندر بکرە کورەوی – قاقذ ظوف سپی و جوان -فەرش- قالبە باریکە – دۆشەک پشتی … ایتر بگرە لە هەر قنجکە جکردیەکەوە هەتا أو همو شتانەی کە بۆ ژین و بەڕێوەچوونی انسان زەرورو پێویست و بە کەڵکە هەمووی لە لۆکە أبی.. أتوانم بلێم کەم شت هەیە کە لۆکەی تیانەبێت لەبەر ئەمە لە تجاڕەت و لە صنعتدا جێیەکی زۆر بەرز و باشی هەیە.) (پێشکەوتن: ١٩٢٠ز، ٣٢/ ٢) جاوەک دیارە ئەو شتانەی کە لۆکەیان دروست کردووە وەک(فانیلە- کراس- بگرە گۆرەوی – فەرش -دۆشەکیشی….. هتد)بگرە لە هەر قنچکە ااا هەتا هەموو ئەو شتانەی کە بۆ ژیان و بەڕێوەچوونی ئینسان زەرورو پێویست و بە کەڵکە هەمووی لە لۆکە ئەبێ هەتا لێرەدا هاتووە کە گوترایە کەم شت هەیە کە لۆکەی تیانەبێت بۆیەش ئەتواندرێ بگوترێ کە ئەم لۆکەیە لە تیجارەت و صنعتدا جێیەکی زۆر بەرز و باشی هەیە.

ده‌رئه‌نجامه‌كان

سەدەیەک بەر لە ئەمڕۆیە بەڵام لەو کاتیشدا پێشکەوتوو بوینە لە ڕووی کشتوکاڵ و هونه‌ری کشتوکاڵی بەکارهێنراوە بۆ پێشخستنی کشتوکاڵ وەک ئەوەی هەندێ بەروبوم هەبوون، کە تایبەت بوون بە وەرزێکی بەڵام هونه‌ری وا بەکاردەهێنرا کە لە وەرزی تریش بوونی هەبێت.

1. لە بارەی توتنەوە باسی لەوە دەکرد کە پێویستە پیاو خۆی لەو گیایە بپارێزێت، چونکە ئەم گیایە دەم ددان و سنگ خراپ دەکات، هێزی زیرەکی کەم دەکاتەوە، ئەگەر پیاو خۆی لەم گیایە بەدوور بخات لە گەڵێ نەخۆشی بە دوور دەبێت.
2. باسی لە گرنگی خۆشەویستی بۆ کار کراوە، کە چەند دەوری خۆی دەبینی لە بەڕێوەچوونی کارەکە بە سەرکەوتوويی و بەرەوپێشبردنی وڵات دا.
3. باس لە گرنگی ناردنی فێرخواز و کرێکار کراوە بۆ وڵاتانی پێشکەوتوو بۆ ئەوەی ئەزموون پەیدا بکەن لە کارەکان و چۆنیەتی بەکارهێنانی ئامێرەکان، جگە لەمانە شتی تر باسی لێکراوە کە جێگای سەرنج و پەند لێوەرگرتنن.

ئەوەی کە زۆر سەرنجی منی ڕاکێشا لە دەقەکانی ئەم ڕۆژنامەیە ئەوە بوو کە لە دەقێکدا باسی لەوە دەکرد کە هەر کەس حەز بە چاندنی لۆکە دەکات با سەردانی دائیرەی سیاسی لە سلێمانی بکات بۆ تۆ وەرگرتن، وە لەسەریان نەکردبونە ئەرک کە ڕاستەوخۆ پارەکەی بدەن. مانای ئەوەیە ڕەچاوی بارودۆخی خەڵکیان کردبووە وە بۆ ئەوەشیان بووە کە زیاتر هانی جوتیاران بدەن لەسەر کاری کشتوکاڵ کردن.

یه‌كه‌م: سه‌رچاوه‌ كوریه‌كان

• ئەبوبەکر، د. ئه‌حمه‌د عوسمان (٢٠٠٥): کورد و کوردستانلە کۆمەڵە وتارێکی مێژوویدا، و: ئازاد عوبێد ساڵح، چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە، چ1 ، هەولێر.
• بورزوویی، موجتەبا (بێ ساڵی چاپ): بارودۆخی سیاسی کوردستان(١٨٨٠ – ١٩٤٦)، وەرگێڕان: نازناز محمد قادر و ئەوانی تر، چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە، چ1، هه‌ولێر.
• پیرباڵ، د. فه‌رهاد (2011): ژه‌نه‌ڕاڵ شه‌ریف پاشا، چ1، سلێمانی.
• شوانی، ئاکۆ عبدالکریم(٢٠٠٢): شاری سلێمانی ١٩١٧ – ١٩٣٢ لێکۆڵینەوەیەکی مێژووی و سیاسی، چاپخانەی زانست، سلێمانی.
• علی، د. جحفر (2013): ناسیۆنالیزم و ناسیۆنالیزمی كوردی، چاپخانه‌ی ڕۆژهه‌ڵات، چ2، هه‌ولێر.
• عه‌بدوڵڵا، د.نه‌جاتی (٢٠١٨): کورد و کوردستان لە بەڵگەنامە نهێنیەکانی حوکمەتی فەڕەنسا و بەریتانیا ١٨٧٩ – ١٩٦٣، چاپخانەی زانکۆی سەلاحەددین، چ1، هەوڵێر.
• نێروه‌یی، عه‌لی ته‌ته‌ر (2002): بزاڤا سیاسی ل كوردستانێ 1908 – 1927، چ1، هه‌ولێر.
• نەجات: بۆتان (٢٠١٧): کورد و جەنگی یەکەمی جیهانی، ڕۆژنامه‌ی ڕێگای کوردستان، ١٥ی تەمموزی ٢٠١٧.
• هاوار، م. رسول (2006): كوردو باكوری كوردستان له‌دوای شه‌ڕی یه‌كه‌می جیهانی، هه‌تا دوای شۆشی شێخ سعیدی پیران، چ1، چاپخانه‌ی خاك، سلێمانی.
• هه‌روتی، د. سه‌عدی عوسمان (2006): بزاڤی ڕزگاری خوازی كوردی، چاپخانه‌ی وه‌زاره‌تی په‌روه‌رده‌، چ1، هه‌ولێر.

بەڵگەنامەکان:

ڕۆژنامه‌ی پێشكه‌وتن: ژ (٥)، ساڵ١ ڕۆژ پێنجشەمە، ٩ رمضان ١٣٣٨ ٢٧مەی ١٩٢٠ز.

• ڕۆژنامه‌ی پێشكه‌وتن: ژ (٩)ساڵ ١، ڕۆژی پێنجشەمە، ٧ شوال ١٣٣٨، ٢٤ جون ١٩٢٠، .
• ڕۆژنامه‌ی پێشكه‌وتن: ژ (١١)ساڵ ١، ڕۆژی پێنجشەمە، ١٩ ذى للقعده ١٣٣٨، ٥ ئۆکستی ١٩٢٠ز.
• ڕۆژنامه‌ی پێشكه‌وتن: ژ (١٦)ساڵ ١، ڕۆژ پێنجشەممە، ٢٦ ربيع الأول ١٣٣٩ز، ٢ دیسەمبەر ١٩٢٠ز.
• ڕۆژنامه‌ی پێشكه‌وتن: ژ (٤١)ساڵ ١، ڕۆژی پێنجشەمە، ٢٤ی جماذى ألاول ١٣٣٩، ٣ فێبروری ١٩٢١ ز.
• ڕۆژنامه‌ی پێشكه‌وتن: ژ (٤٣) ساڵ ١، ڕۆژی پێنجشەمە، ٩ جماذی الآخر ١٣٣٩، ١٧ فێبریوری ١٩٢١ز.
• ڕۆژنامه‌ی پێشكه‌وتن: ژ (٤٤)ساڵ ١، ڕۆژی پێنجشەمە، ١٦جماذی الآخر١٣٣٩، ٢٤ فێبروری ١٩٢١ز.
• ڕۆژنامه‌ی پێشكه‌وتن: ژ (٤٦)ساڵ ١، ڕۆژی پێنجشەمە، ٣٠ جمادی الآخر١٣٣٩، ١٠ مارچ ١٩٢١ز.
• ڕۆژنامه‌ی پێشكه‌وتن: ژ (٤٧)ساڵ ١، ڕۆژی پێنجشەمە، ٧ رجب ١٣٣٩، ١٧ مارچ ١٩٢١ز.
• ڕۆژنامه‌ی پێشكه‌وتن: ژ (٤٨)ساڵ ١، ڕۆژی پێنجشەمە، ١٤ رجب ١٣٣٩، ٢٤مارچ ١٩٢١ز.
• ڕۆژنامه‌ی پێشكه‌وتن: ژ (٤٩)ساڵ ١، ڕۆژی پێنجشەمە، ٢١رجب ١٣٣٩، ٣٠ مارچ ١٩٢١.
• ڕۆژنامه‌ی پێشكه‌وتن: ژ (٥٣)ساڵ ١، ڕۆژی پێنجشەمە، ٢١ رجب ١٣٣٩، ٣١ مارچ ١٩٢١ز.