رۆڵی شەریعەت ‌و بیری نەتەوایەتی له‌ بزووتنەوەی شێخ سەعیدی پیران 1925

پ. د. عوسمان عه‌لی

ئەو بزووتنەوەی لە شوبات تا نیسانی (1925ز) شێخ سەعیدی باڵۆ “پیران” سەركردایەتی كردووە, رژێمی كەمالیی لە توركیا هەژاند‌و شوێنەواری قووڵی لەسەر ژیانی سیاسییی توركیا بە گشتیی ‌و بزووتنەوەی كوردایەتی بە شێوەیەكی تایبەت بەجێهێشت.

لە هەشتاكان ‌و نەوەدەكانی سەدەی بیستەم بە بایەخەوە چەندین لێكۆڵینەوە لەسەر جوڵانەوەی شێخ سەعید كراوە. بە ڕای من ئەم گرنگیپێدانە تازانە دەگەڕێتەوە بۆ دوو هۆكار: یەكەم: لەو ماوەیە لەی كوردستانی توركیا بەرگری چەكداری نەتەوایەتی پەرەی سەندووە. دووەم: گەرم‌و گوڕبوونی بەرچاوی جوڵانەوەی رەوتی ئیسلامی لە توركیا هەبووە, لە كاتێكدا بزووتنەوەی شێخ سەعید پاشخانی هەردوو رەوتەكەی تێدا بەرجەستە بووە.

دوو قوتابخانەی تاڕادەیەك جیاواز هەیە لەسەر شیكاری هۆكارە كاریگەرەكانی سەر بزووتنەوەی شێخ سەعید. یەكەمیان پێی وایە بزووتنەوەیەكی نەتەوایەتی بووە‌و ئایینی بۆ ئامانجەكانی ئەو خواستە بەكارهێناوە, ئەوەی تر پێی وایە بزووتنەوەیەكی ئایینی بووە بۆ لابردنی زوڵم لەسەر كوردستان‌و بەرهەڵستی حكومەتی نادینی مستەفا كەمال. ئەم لێكۆڵینەوەیە هەوڵدانێكە بۆ روونكردنەوەی ئەو لێڵیەی لەسەر هۆكارە راستەوخۆ‌و ناڕاستەوخۆكانی بزووتنەوەی شێخ سەعید. دواتر دەچینە سەر لێڵیەكی تر, كە پەیوەستە بە پەیوەندیی ئەو بزووتنەوەیە بە ئیدارەی بەریتانی لە عێراق.

رووداوەكانی شۆڕش

زەنار سلۆپی “جەمیل قەدری پاشا” یەكێك بووە لە هاوچەرخانی شێخ ‌و لە بانگەوازكارانی بیری نەتەوایەتی كوردی, بەسەرهاتی شۆڕشەكەمان بەم شێوەیە بۆ دەگەڕێتەوە:

(لە دوای گەشتی شێخ سەعید بۆ گوندی پیران, سەرۆكی جەندرمەكان بێ ئەوەی حیساب بۆ شوێن‌و پێگەی شێخ سەعید بكەن, ویستویانە بە زەبری هێز چەند كەسایەتییەك لە یاوەرانی بگرن, هەتا لە نێوان جەندرمەكان‌و عەبدوڕەحمانی برای شێخ سەعید پێكدادانی چەكداری لێكەوتەوە. لە شوباتی ساڵی (1925ز) چەند جەندرمەیەكیان كوشت‌و بریندار كرد, شێخ ئەو كات بڕوای بە دەسپێكردنی راپەڕین نەبوو, چونكە خۆی ئامادە نەكرد بوو, هەتا رووداوەكە سیمای ناوچەیی وەربگرێ‌و نەپەڕێتەوە ناوچەكانی تر, یەكسەر پیرانی بەجێهێشت, بەڵام بارێكی دەرونی‌و هەڵچوون درووست بوو, پڕیشكی راپەڕین بە زوویی‌و خێرایی لە لیجی‌و گابالگۆڕ بڵاوبووەوە. شێخ سەعید سەیری بارودۆخ‌و ئەو گۆڕانكارییە خێرایەی كرد, وتی: دیارە ئەمەیە قەدەری ئێمە, لێرەوە هاتە سەر رێبەرایەتیكردنی راپەڕین‌و لە (24)ی شوبات شۆڕشگێران مەڵبەندی ویلایەتی كینج “بنگۆڵا”یان گرت .

لە دواییدا موجاهیدانی كورد “كە شێخ سەعید وای پێدەوتن” دەستیان گرت بەسەر كینج‌و كاربەدەستانی ئیدارەی توركیان بە دیل گرت, جەندرمەكان هەڵاتن, لە شوێنی ئەوە ئیدارەی كوردییان لە كینج دانا. فەقی ئیحسان “كە زانایەكی ئایینی بوو” كرایە پارێزگاری كینج ‌و كۆمەڵێك یاسای تایبەت بەو كاتەی دەركرد ‌و ئەو باجانەی هەڵوەشاندەوە, كە لەسەر شانی خەڵكی قورس بوون .

شۆڕش لە “كینج”ەوە پەڕیەوە بۆ ویلایەتە كوردییەكانی تر, هەتا موجاهیدان دەستیان گرت بەسەر قەزای خەربووت “شاری ئەلعەزیز” لە ویلایەتی ئەرزرۆم, بۆ ماوەیەكیش ئاگری شۆڕش پەڕیەوە باشوور, هەتا گەیشتە ماردین‌و دیاربەكر ‌و قەزای “جمێتك گزك” لە مەلاتیە لە بەری رۆژئاوا. لەو كاتە شۆڕش گەیشتە لوتكە, كە پێنج هەزار تێكۆشەر هێرشیان كردە سەر دیاربەكر بۆ ئەوەی بیكەنە پایتەختی خۆیان, بەڵام هێرشەكە لەبەر چەند هۆیەك سەرنەكەوت لەوانە: حكومەت لە ناوشار خۆی ئامادەكردبوو بۆ بەرپەچدانەوە, شۆڕشگێران لەگەڵا خەڵكی شار هاریكاری پێشتریان نەبوو, هەروەها نەخشەی تێكۆشەران لەسەر بنەمای سەربازی كۆن بوو.

بڵاوبوونەوەی خێرای شۆڕش بۆ چەند هۆكارێك دەگەڕێتەوە لەوانە: بێزاری ‌و ناڕەزایی كورد لە سیاسەتی حكومەتی ناوەند, بەتایبەتی سیاسەتی بە تورككردن‌و ئەو زیادڕەویە لە مەركەزیەت, كە لە لایەن مستەفا كەمالەوە سەپێنرابوو بە سەر ناوچە كوردییەكان, هەروەها مستەفا كەمال لە هەوڵی ئەوەدابوو لە بەرژەوەندیەكانی سەركردایەتی تەقلیدیی كورد “شێخ ‌و دەرەبەگەكان” بدات ‌و بێ‌ ئاگابووە لە بەڕێوەبردنی ناوچەكە, سەرەڕای هەموو ئەمانە جەماوەری كورد بێزار بوون لە هەڵوەشاندنەوەی خەلافەت‌و شەریعەت, وای لێهات حكومەتی ناوەندی لە لایەن موسڵمانانی پەیوەست بە خەلافەت, شەرعیەتی خۆی لە دەست دابوو .

دوایی خێرایی رووداوەكانی ناوخۆ ‌و جەماوەریی جوڵانەوەی سۆفیی نەقشبەندیی لە ناوچەكەدا ‌و بیرۆكەی جیهاد ‌و سەرۆكی موجاهیدین, چەندین تەكیە لە چوارچێوەی كوردستان, بە خێرایی خۆیان رێكخست بۆ ئەوەی بدەنە پاڵا جوڵانەوەكە، بە جۆرێ ئیدارەی توركی نەیتوانی دژی بوەستێ .

حكومەتی ئەنقەرە چەندین ڕێوشوێنی بەپەلەو تۆكمەی گرتەبەر بۆ بەرەنگاربوونەوەی بزووتنەوەی شێخ سەعید. لە (23)ی شوبات هەموو ناوچە كوردییەكانی خستە باری نائاسایی, مستەفا كەمال, فەتحی ئەقیار “سەرۆكی وەزیران”ی لەكارخست‌و بەلاوازی تاونباری كرد, داوای لە عیسمەت ئینینۆ كرد سەركردایەتی حكومەتی تازە بكات, ئەویش كۆمەڵێك ڕێوشوێنی ڕاگەیاند, كە بە “ڕاپۆرتی سكون” ناسراوە. شاری ئەدەنەی لە ڕۆژهەڵات كردە مەڵبەندی كۆكردنەوەی ئەو هێزانەی لە باشوور و ناوەڕاستی توركیاوە كۆدەكرانەوە بۆ سەركوت كردنی ڕاپەڕین. دەسەڵاتدارانی فەڕەنسیش لە سوریاوە ڕێگەیان بە حكومەتی توركیدا بە گواستنەوەی هەزاران سەرباز لە پشتەوە بە ڕێگەی هێڵی ئاسن بە ناو خاكی سوریا بۆ گەمار‌ودان‌و هێرشبردنە سەر شۆڕشگێران. لە (27)ی ئازار هەموو هێزەكانی فەیلەقی پێنج ‌و هەشت لە “ئەدەنە ‌و ئەرزنجان” كۆكرانەوە, لە دوای باشبوونی باری ئاو‌وهەوا بە شێوەیەكی فراوان هێرشەكانیان لە باكوور ‌و باشوور ‌و رۆژهەڵاتەوە دەست پێكرد‌و توانیان گەمارۆی موجاهیدان بدەن. شێخ سەعید زوو بۆی دەركەوت هاوسەنگی هێز لە ڕووی ئامادەكاری‌و تەقەمەنی لە نێوان هێزی حكومەت ئەودا نییە, ناچاربوو هێزەكانی بۆ ناوچە شاخاوییەكانی ویلایەتی گینج بكێشێنێتە‌وە.

ئیتر شۆڕشی كورد كورت كورتبۆوە لە دۆڵی فوڕات سۆ, ئەمە ئاسانكاریی بوو بۆ حكومەت بە زۆرینەی هێزەكانییەوە روو بكەنە ناوچەكە‌و گەمارۆی شۆڕشگێڕان بدەن, بەڵام شەڕی گە‌ورە لە نێوان تێكۆشەران‌و حكومەت هەتا 14ی نیسان بەردەوام بوو. لەسەر پردی “جیهاربور” شێخ سەعید لە ئاكامی خیانەتی سەعید بەگی جیرانی خزمی بەدیل گیرا, سەعید بەگ لە سەرەتاوە لەگەڵا شۆڕِِش دابوو ببووە جێی متمانەی شێخ سەعید, لە نەتەوەخوازانی كورد بووە,  بە دیلگیرانی شێخ سەعید كاریگەری گەورەی لەسەر ورەی تێكۆشەران بەجێهێشت، هێزەكانی حكومەت دەستیان گرتەوە بەسەر مەڵبەندی گینج‌و لیجە‌و باڵوو پیران، بەڵام ئەمە مانای كۆتایی هاتنی شۆڕش نەبوو، بەڵكو موجاهیدان هەتا ساڵی (1928ز) لەگوندەكان بەرگرییان كرد. لەگەڵ بەدیلگیرانی شێخ سەعید بەرگری لە شەڕی بەرەییە‌وە بووە شەڕی پارتیزانی, تێكۆشەران توانیان بەرپەچی هێرشێكی حكومی بدەنە‌وە, دەستیان كردەوە بە رێكخستنە‌وەی خۆیان لەسەر شێوەی كەتیبە, كە “دەستەی جەنگاوەری ـ چەتە”یان پێدەوت.

ئەو دەستە جەنگاوەرییانە توانیان چالاكیی سەربازی بە شێوەی هێرش بردن‌و كشانەوە “الكر والفر” ئەنجام بدەن, لە سەرەتاوە لە ناوچەكانی مودكی سامۆن، خونەیس, فارتۆ، موش, سولەیهان, جەبەق جور, كینج, وەلیجە بڵاوبوونەوە . سەید عەبدوڵای نەهری “كوڕی عەبدولقادری كوڕی شێخ عوبیدوڵڵای نەهریی”, كە باوكی لە سێدارە درابوو, شەڕی بەرەنگاری گواستە‌وە بۆ هەكاری, هەتا لەوێ تێكۆشەران بوونی خۆیان لەسەر سنوورەكانی عێراقیی ـ توركبی ـ ئێرانبی سەلماند . هاجۆ بەگی سەرۆكی هۆزی هافرنگی وەكو سەرۆكی موجاهیدانی ناوچە سنوورییەكانی توركیی ـ سووریی ناوی دەركرد, هاجۆ بەگ لە ڕێبەریكردنی هۆزەكانی ناوچەی “نوسەیبین” سەركەوتوو بوو, حكومەتی توركیش زۆر نیگەران بوو لە چالاكییەكانی, داوای لە دەسەڵاتدارانی بەریتانی ‌و فەڕەنسی كرد لە عێراق ‌و سوریا پشتیوانی هەوڵەكانی بن, وادیارە هاجۆ بەگ بیری لە فراوانكردنی بازنەی بەرگری كردبێتەوە‌و جڵەوەی سەكردایەتی گرتبێتە دەست, لە نامەیەكیدا ئەو بۆ ئەمین بەگی رەواندزی بە مێژووی (26)ی حوزەیرانی (1926ز) هاتووە: هاجۆ داوای لە سەركردە كوردەكانی رەواندز كردووە پشتگیری بكەن, هەروەها داوای لە كوردستانی ئێران كردبوو بۆ پشتگیری لە فراوانكردنی جیهاد پەیوەندیی بە سمكۆوە بكەن, هاجۆ داوای لە شێخ ئەحمەدی بارزانیش كردبوو پشتگیریی هەوڵەكانی بێت, وەكو لە نامەی ناوبراودا بەدیاردەكەوێ ژمارەی تێكۆشەرانی هاجۆ گەیشتبووە (500) تێكۆشەر. هاجۆ دەڵێ: مەحمود ئیبراهیم میللی “كوڕی سەركردە ئیبراهیم پاشای میللی”, كە لە سەرووكانی لە قەزای “مدیاد” نیشتەجێیە بەڵێنی داوە بە (1500) چەكدارەوە پشتگیری لەو تێكۆشانەی ئەو بكات, لەساڵی 1926زدا بەسەركردایەتی شێخ عەبدورەحیم‌و تایەر “برایانی شێخ سەعید” (550) موجاهید هەبوون لە كوردانی زازا, لەو بەڵگەنامە مێژووییە “نامەی هاجۆ” دیارە كە تێكۆشەران ئامادەن درێژە بە خەبات بدەن, بەڵام چەكیان كەمە .

هاجۆ بەگ ئومێدێكی گەورەی هەبووە بە هەوڵەكانی شێخ مەهدی برای شێخ سەعید, كە هاتبووە نا‌و سنووری عێراق‌و خۆی دابووە دەست دەسەڵاتدارانی بەریتانی. شێخ مەهدی هەوڵیدابوو پشتگیری ئینگلیز مسۆگەر بكات, بەڵام ئینگلیز داوایان لێكردبوو هەموو چالاكییە سیاسیییەكانی بوەستێنێ‌و سنووری عێراقی بەكار نەهێنێ لە دژی حكومەتی توركیا.

شێخ مەهدی بە نهێنی توانیبووی لە ڕێگەی ژەنگارەوە لە سنوور بچێتە كوردستانی توركیا, لەوێ دەست بە جوڵانەوە بكاتەوە لەگەڵ ئە‌و خەباتگێڕانەی لە سنوورەكانی توركیا‌و سوریا بوون، لە نامەیەكی نووسراوی (31)ی حوزەیرانی (1926ز), كە ئاڕاستەی ئەمین بەگی رە‌واندزی كردووە, شێخ مەهدی زۆر بەدرێژی باسی چالاكییە جیهادییە چڕەكانی كردووە لە نا‌وچەكە, دەڵێ: دەستە چەكدارییەكانی كورد زاڵن بەسەر ئەو گوندانە كە بە”كوردستانی سەربەخۆ” ناوی بردووە .

بزووتنەوەی چەكداری هەتا ساڵی (1928ز) بەردەوام بوو, گەرچی بەرەنگاری لەو بەروارەوە ئەستەم بوو, چونكە: هێزەكانی حكومەتی كەمالی فشارێكی یەكجار زۆریان هەبووە لەگەڵ گرتنەبەری سیاسەتی زەوی سووتاندن “الاراچی المحروقە”، دەستبەسەراگرتنی هەموو كەلوپەلەكانیان ‌و سووتاندنی بەرهەمی كشتوكاڵی, لەگەڵا زەوتكردنی سەرچا‌وەی مەڕداری‌و چۆڵكردنی ناوچەكە.

تێكۆشەران بێبەش كران لە پشتیوانی دەرەكی ‌و هیچ هاوكارییەكی سمكۆو كوردەكانی ڕەواندزیان پێ نەگەیشت, بە مۆركردنی ڕێككەوتنامەی هاوكاری‌و باشبوونی دراوسێیەتی عێراق‌و ئێران‌و توركیا لە ساڵی (1926), رەوشەكە ئەستەمتر بوو, ئەم ڕێكەوتنامە بە دەستپێشخەری ئینگلز‌و زۆربەی بەندەكانیشی بۆ دژایەتی شۆڕشگێرە كوردەكان بووە, لە ئاكامی ئەو بارودۆخە قورسە سەركردەكانی كورد ناچار بوون بەرەو پیری بڕیاری لێبووردنەوە بچن, كە حكومەت لە ساڵی (1926) دەریكردبوو . بەمە لاپەڕەیەك لە بەرگری كۆتایی پێهات‌و هەر لە دوای شەش مانگی تر, بە سەرۆكایەتی ئیحسان نوری پاشا لاپەڕەیەكی تر لە بەرەنگاری دەستی پێكردەوە.

هۆیەكانی لە بارچوونی راپەڕین

هۆكاری زاتی‌و بابەتی پێكەوە رۆڵی هەبووە، نووشستی بزووتنەوەی شێخ سەعید لە بەدیهێنانی دەستكەوتەكانیدا, مەبەست لە هۆكاری زاتی پێكهاتەی بزووتنەوەكەیە لە ڕووی سەركردایەتی‌و جەگاوەرەكانی, لەگەڵ شێوازی بەڕێوەبردنی شەڕ, هەندێكی دەگەڕێنەوە بۆ ئەو خاڵەی كە بزووتنەوەكە بەر لە پێگەیشتنی دەستی پێكردووە, بۆیە لایەنی بێسەرە‌و بەرەیی بەسەریدا زاڵ بووە, لەگەڵ ئە‌وەشدا زۆربەی جوڵانە‌وەی خەباتگێڕان كاردانەوەی ئەو بارودۆخە تازەیان پێوە دیار بووە, كە بزووتنەوەكە لە بارودۆخی نائاسایی دەستی پیكردووە, سەركردایەتی لە ئاست ڕووداوەكاندا نەبوو, سەرەڕای ئەوەی شێخ سەعید كەسایەتیەكی كاریزمایی بووە, لە ڕووی كارامەیی سیاسیی‌و شارەزایی بە ڕوداوەكانی ناوخۆو دەرەوە نەگەیشتبووە ئاستی پێویست.

وەكو هەموو جوڵانەوەكانی تری رێبازی سوفیگەری سەدەی نۆزدەهەمی جیهانی ئیسلامی ئەو كات وابووە, لەگەڵا جوڵانەوەی شێخ عوبێدوڵڵای نەهری سەدەی پێشتر هاوشێوە بووە, كەچی لە كاروباری ناوخۆ‌و دەرەوەدا شێخ عوبێدوڵڵا لە ئەم شارەزاتر بووە, نە شێخ سەعید ‌و نە ئەوانی تر شارەزای كاروباری سەربازی‌و هونەری‌و بەڕێوەبردن نەبوون. بۆ نموونە هەوڵی زۆریاندا هێرش بەرنە سەر شارەكان بەڵام هەردووك سەركەوتوو نەبوون, بێ ئەوەی چەكی پێویستیان لەبەردەستدا بێت, ئەو مەترسیەشیان هەست پێ‌ نەكردووە چۆن پارێزگاری لێ‌ دەكەن لە بەرانبەر هێزەكانی نیزامی توركی, كە زیاتر شارەزا‌و خاوەن چەك‌و تەقەمەنی بەهێزتر بوون. گەمارۆدانی شاری دیاربەكر لەسەر بنەمای جەنگی هاوچەرخانە نەبووە, لە گەمارۆدانی شارو بێزاركردنی دوژمن لە ناوەوە, دواتر دانانی سیستمی بەرگریی لە شارەكە, لەو كاتەی دانیشتوانی شار بەشێكی تری ناڕەحەتی هەڵسوكەوتی حكومەتی ناوەند بوون, كەچی وەكو بەدیاردەكەوێ تێكۆشەران لەگەڵا ناوەوە هاوكارییان نەبووە .

بزووتنەوەكە تاڕادەیەك سیمای دەشتەكی بە رێبەرو تێكۆشەرەكانییەوە دیاربووە, “شێخ, زانای ئایینی, مورید، جوتیار, گوندنشین”, لە بەرانبەردا ئەرستۆكراتیەتی شار روڵی گرنگی نەبووە لە سەركردایەتی ‌و پێكهێنانی جوڵانەوەی شێخ سەعید, ئەم بەشداریی نەكردنی ئەرستۆكراتیەتی شارە بۆ چەند هۆیەك دەگەڕێتەوە, لەوانە: شۆڕش لەلایەن تەریقەتی نەفشبەندیەكانەوە دەستی بەسەراگیرابوو, چینی بازرگان‌و دەستەبژێری ناو شار لێی بێ ئاگابوون, یان كەمترین لێك تێگەیشتن لەنێوان رێبەرایەتی مەدەنی‌و رێبەرایەتی كلاسیكی گوندنشین دا نەبووە . لەكاتێكدا سەركردایەتی شار “نوخبە بازرگانەكان” تاڕادەیەك لە ژێر ئاڵای “ئازادی”دا كۆبوبوونەوە. زاڵبوونی لایەنی لادێی بەسەر شۆڕشەكە نیشانەی لاوازی رۆڵی “ئازادی” بووە, بێتوانایی سەركردایەتی مەدەنی دەگەیەنێ لە بەشداریكردنی شۆڕش, ئاماژەیەكی روون‌و ئاشكرایە بۆ لاوازی رۆڵی نوخبە, یان روونتر بڵێین, لاوازی بیرۆكەی نەتەوایەتی كوردی‌و رێكخستنی ناوشار*.

بزووتنەوەی شێخ سەعید لە بارودۆخێكی زۆر قورسی كۆمەڵایەتی‌و ئابووری ناوێزە لەدایك بوو, شایانی باسە كوردەكانی توركیا لەو ساڵانەدا لە دوو شەڕی گەورە دەرچوو بوون, ئەوانیش شەڕی یەكەمی جیهانی‌و شەڕی نیشتیمانی توركی, كاریگەری زۆریان لەسەر كورد بەجێهێشتبووە, بۆ نموونە لە بواری ئابووری هەتا ئەو كاتەش حاڵەتێكی نیمچە برسیەتی هەڕەشەی لە ئارامی ‌و ئاسایش دەكرد, بەجۆرێ زەبتكردنی دانیشتوانی شار‌و تێكۆشەران ئەستەم بێت, نەدەكرا پارێزگاری ئاسایشی ئەو شارە بكرێ كە دەكەوتە بەر دەستی تێكۆشەران, هەر بۆ نموونە, كە شاری (عەزیز) كەوتە دەست شۆڕشگێڕان ئاسایش تێكچوو, گەرەلاوژە لە ناوشار بڵاوبۆوە, دزی‌و تاڵان زیادی كرد, هەتا خەڵكی ناوشار چوونە ژێر فەرماندەیی سەید موحەممەد “یەكێك بووە لە پیاوە ناودارەكانی شار” بۆ دەركردنی شۆڕشگێڕان‌و گەڕانەوەی دەسەڵاتی ناوەندی, هۆكارێكی تر لە كەوتنی جوڵانەوەی شێخ سەعید یەكنەبوونی كوردان بووە, ئەوەی پێی دەوترێت هاریكاری نێوان هۆزە ناكۆكەكان.

هەستی نەتەوایەتی لە شۆڕشی “كۆچكری” ساڵانی (1920-1921) كورتهەڵهاتبوو لە دەرسیم ‌و هۆزە كوردە عەلەویەكان, ئەمەش ئاسانكاری بوو بۆ حكومەت دەستبگرێتەوە بەسەر ناوچەكە. جوڵانەوەی شێخ سەعید نموونەیەكی ترە لە لاوازی یەكێتی نەتەوایەتی كوردان, هۆزە عەلەوییەكان نەك هەر پشتگیری ئەو شۆڕشەیان نەكرد, بەڵكو پشتگیری حكومەتی ناوەند بوون بۆ سەركوتكردنی ئەو رابوونە. هۆزە شیعە كوردەكانی كۆلان‌و خورمك پێیان وابووە جوڵانەوەیەكی سوننی دەمارگیرە. هەوڵەكانی شێخ سەعید لە بەدەستهێنانی دۆستایەتی ئەوان بێئاكام بوو, هۆكاری ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ ناكۆكی گەرمی هۆزایەتی نێوان عەلەوییەكانی دەرسیم‌و سەرۆك هۆزی جیرانی, كە پشتگیری شۆڕش بوون, حكومەت سوودی لەو ناكۆكییە وەرگرت‌و لە كاتی هاتنی شۆڕشگێڕان بەرەو باكوور ‌و رۆژئاوا, مالاتیە ‌و ئەرزڕۆم ‌و هۆزەكانی “لۆلان”‌و “خورمك” چەكیان هەڵگرت, هۆزە شیعەكان هێرشیان بردە شوێنی شۆڕشگێران‌و بەم هەنگاوە ورەیان رووخا .

ناكۆكییەكە بە تەنیا لەسەر بنەمای تایفی كورت هەڵنەهاتبوو, بەڵكو ناكۆكییە تەقلیدییەكانیش كوردانی ماندوو كردبوو, حكومەت بە سامان ‌و نازناوی فەخری ‌و چەك توانی دۆستایەتی ژمارەیەكی زۆری سەرۆكە كوردەكان بكڕێ, ئەوانە زۆربەیان بەشداریی شۆڕشیان نەكرد ‌و بە پێچەوانەوە هاوكاری سوپای دوژمنیان كرد بۆ سەر شۆڕشگێڕان .

تەریقەتی نەقشبەندی وەكو حزب سەركردایەتی شۆڕشی كردووە, یەكگرتوویی تیا نەبووە, شێخ سەعید بێ‌ ناكۆكیی نەبوو لەناو سەركردایەتی جوڵانەوەی نەقشبەندی كوردستانی توركیا, بۆ نموونە شێخ نورشین لە نزیك هاموش لە شێخە چالاكەكانی ناو تەریقەتی نەقشبەندی پێ‌ باشتر بووە خۆبگونجێنن‌و بایەخ بەلایەنی روحی بدەن, جیهاد لە كارە پێشینەكانی ئەودا نەبووە, داوای لە موریدەكانی كرد نەچنە پاڵا بزووتنەوەی شێخ سەعید .

بارودۆخی بابەتی ئەوكاتەی دەرەوەی كوردستانیش لە بەرژەوەندی شێخ سەعیددا نەبووە, شۆڕشگێڕان لەگەڵا حكومەتێكی ناوەندی شەڕیان كردووە, كە خاوەنی فڕۆكەو چەكی پێشكەوتوو بووە, سوپای توركی شارەزایی زۆری لە سوپای عوسمانی لێكهەڵوەشاوە بۆ بەجێمابوو, مستەفا كەمال توانی دوو فەیلەقی پێنج‌و هەشت تەرخان بكات بۆ سەركوتكردنی راپەڕینەكە, ژمارەی هێزی حكومەت دەگەیشتە (55 ـ 60) هەزار سەربازی نیزامی ئامادەكراو بە چەكی نوێ, لەكاتێكدا لە هەموو بەرەكانەوە ژمارەی موجاهیدان نەدەگەیشتە (10) هەزار جەنگاوەر .

مستەفا لەو كاتەی دەستی بەتاكڕەوی كرد, بە دوورخستنەوەی هاوڕێكانی, ساڵی (1925ز) بەرهەڵستیەكی بەرفراوان هەبووە لە ئەستەنبوڵا ‌و ئەنقەڕە, هەروەها مستەفا كەمال ‌و عیسمەت ئینینۆ پێكەوە خەلافەت ‌و شەریعەتیان هەڵوەشاندەوە, ئەمە موسڵمانانی توركیای زۆر نیگەران كرد, بە ئاشكرا ئەم نیگەرانییە لە پەرلەمانی توركی ‌و رۆژنامە توركییەكان بەدیاركەوت, بەتایبەتی ئەوانەی لە ئەستەنبوڵ دەردەچوون, وەكو “سبیل الرشاد” ‌و “توحیدی ئەفكار” ‌و “وصن تەلگراف” .

 سەید عەبدولقادری نەهری سەرۆكی پێشووی ئەنجومەنی پیاوماقوڵانی عوسمانی لە پەیوەندی بەردەوامدا بووە لەگەڵا بەرهەڵستكارانی ئیسلامی توركی ‌و بانگەوازكارانی گەڕانەوەی خەلافەت ‌و پێكەوە ژیانی كورد‌و توركی لە سایەی دەسەڵاتی عوسمانیی, كە پێیان دەوت دەسەڵاتی لامەركەزی.

لە تشرینی دووەمی (1924) شێخ سەعید، شێخ عەلی رەزای كوڕی ناردبووە ئەستەمبوڵ, لەوێ بە میوانی لەلای سەید عەبدولقادر مایەوە, پێكەوە لە بار‌ودۆخی توركیایان كۆڵیەوە, كە چۆن شێخ سەعید لە بزووتنەوەكەیدا دەتوانێ سوود لە بەرهەڵستكارانی ئیسلامی توركی وەربگیرێ . هەتا ئێستاش بەڵگەیەك نییە لەسەر ڕێككەوتنی لە پێشتری نێوان بەرهەڵستكارانی توركی ‌و بزووتنەوەی شێخ سەعید, هەموو بەڵگەنامەكانی ناو ڕۆژنامەكانی بەرهەڵستكار‌و بیرەوەری سیاسەتمەدارە بەرهەڵستكاران ئاماژەن, كە هیچ ئاگاداری‌و تێڕوانینی ڕوون نییە لەسەر جوڵانەوەی شێخ سەعید نەبووە, مستەفا كەمال وای نیشاندابوو شۆڕشی كوردستان پیلانێكی نەتەوەیی جوداخوازییەو هێزی بیانی‌و دوژمنكار بە تورك‌و ئیسلام پشتیوانی لێ‌ دەكات, رۆژنامەی “الوقت”ی توركی لە ژمارەی (18)ی حوزەیرانی (1925) لە زاری یاریدەری داواكاری گشتیی دژ بە شێخ‌و هاوڕێكانی بڵاوی كردەوە‌و دەڵێ:

یاریدەری عمومی: ئەم شۆڕشەی دوایی ویلایەتەكانی رۆژهەڵات لە گرنگترین بەشی نیشتیمانی توركی سەری هەڵداوە, لەو گیانە پیسەوە هەڵقوڵاوە, كە پێشتر پاڵی بە “بۆسنە و هەرسك”ەوە نابوو لە بەرانبەر تورك ‌و ئیسلام شۆڕش دژی تورك بكەن, ئەوانەی بۆ ماوەی پێنج سەدە شكۆدار بوون بە نیشتیمانی توركی ‌و برایەتی عوسمانی, ئێستا توانج لەتورك دەدەن, كە بەسۆزەوە نەبێت مامەڵەی لەگەڵ براكانی نەكردووە, لە پشتەوە شەڕی بەلقان, ئەوەش كە سوورییەكان ‌و فەلەستیەنییەكانی یاخی كردووە.

ئەو مەبەستەی ئێستا كوردی بزواند هەمان مەبەستیش بوو ئەو نەتەوانەی بزواند, ئەوانە خیانەتكارن‌و لە ناوەوە‌و لە نزیك سنووری نیشتیمان ‌و بە چاودێری دوژمنان “مەبەست ئیدارەی ئینگلیزە لە عێراق” لە دەرەوە لەگەڵا ژمارەیەك لەوانەی نیشتیمانیان نییە یەكیانگرتووە. لە بەرانبەر ئەو بارە شلۆقە هیچ لایەنێكی بەرهەڵستكار نەیتوانی پشتیوانی خۆی بۆ بزووتنەوەی شێخ سەعید دەربڕێ, كازم قەرە بەكری سەرۆكی پارتی كۆماری پێشكەوتوخوازی توركی بە ئاشكرا رایگەیاند, لەگەڵ حكومەت رێكدەكەوێ بۆ لەناوربردنی “خیانەتكاران”ی نیشتیمان, ئەوانەی ئایین بۆ مەبەستی سیاسیی بەكاردەهێنن .

مستەفا كەمال شۆڕشی لە ناوچە كوردییەكان لە دۆڵی فوڕات گەمارۆ دا, دوایی بە ڕێگەی توندی سەربازیی لە ناوی برد. هۆكارێكی تری ئاسان لەناوبردنی شۆڕش هۆكاری ئیقلیمی بوو, كە لە بەرژەوەندی مستەفا كەمال بووە. لە ساڵی (1922ز) هەریەك لە فەڕەنسا‌و توركیا رێككەوتنامەی ئاشتی‌و هاوكارییان واژۆكرد, ئەمەش دەروازەیەك بوو هاریكاری فەڕەنسی ـ توركی لە دژی بەرژەوەندییەكانی بەریتانی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست, هەر لەو ساڵە یەكێتی سۆڤیەت ‌و توركیا گەیشتنە رێككەوتنامەی هاوشێوە, هەریەك لە ڕووسیاو فەڕەنسا پەیمانیاندا پشتیوانی هەوڵەكانی مستەفا كەمال بن دژی نەتەوەخوازانی كورد, چونكە وای نیشان بوو بە پشتیوانی بەریتانیا دەجوڵێتەوە.

لە پێش ئەو ماوەیەدا (1920ـ 1924ز) رەزا شا شۆڕشی كوردی بە سەرۆكایەتی سمكۆ لە ناوبرد, مستەفا كەمال ‌و رەزاشا هەردووك هەستیان بە مەترسی كورد كردبوو, بۆیە هاوكاری یەكتریان دەكرد, كەسایەتی كەمال ‌و سیاسەتی نادینی سەرنجی رەزاشای راكێشا بوو, هەردوكیان كوردیان پێ‌ كۆسپ بووە لە بەردەم چاكسازی نادینی رۆژئاوایی‌و بە گەلێكی دواكەوتووییان دانابوو, ئەوەی شایانی باسە بەریتانیاش لەلای خۆیەوە هانی دەوڵەتانی ئیقلیمی, “ئێران ‌و توركیا”ی دا لەسەر پشتیوانی‌و هاوكاری یەكتری لە دژی جوڵانەوەی كوردی, كە پێی وابووە لە دوای لۆزانی (1923)وە هۆكاری نائارامین لە ناوچەكەدا.

بە كورتی بزووتنەوەی شێخ سەعید لە ژینگەیەكی ئیقلیمی دژوار لە دایك بوو, ویستوویەتی كورد بە ئاڕاستەی دژ بە بەرژەوەندییەكانی رۆژئاوای هاوپەیمان لەگەڵا مستەفا كەمال بڕوات.

 مشت‌ومڕێكی ئاشكرا هەیە لە نێوان توێژەرەوان ‌و یەكدەنگ نین لەسەر سەرچاوەكانی ئەو راپەڕینە, زۆربەی توێژەرەوانی كوردی ئاڕاستە عەلمانی وای بۆدەچن بەرهەمی بەرنامەڕێژی جوڵانەوەی نەتەوایەتی كورد بووە بەتایبەتی “كۆمەڵەی ئازادی”‌و “كۆمەڵەی بەرزی ‌و پێشكەوتنی كوردستان”. توێژەرەوە رووسەكانیش ئەمە دووپات دەكەنەوە, بەڵام بەم دواییە هەندێك بەڵگەو لێكۆڵینەوە لە توركیا پەیدا بوو, ئەوە دەردەخا جوڵانەوەیەكی ئیسلامیی بووە‌و ویستویەتی خەلافەت بگەڕێنێتەوە‌و دەستەواژەی شەریعەت بەگەڕ بخاتەوە.

ئەم ئیشكالیەتانەش هۆكاری هەیە, فەرماندەو ئەندامە چالاكەكانی ئەو جوڵانەوەیە لەسێدارە دراون‌و كەسیان بیرەوەری نووسراویان لە پاش بەجێ نەماوە, هەروەها حكومەتی توركی هەتا ئێستا (2005ز) هەموو بەڵگەنامەیەكی پەیوەست بە شێخ سەعیدی بە نهێنی ‌و تایبەت بە ئاسایشی نیشتیمانی لە قەڵەم داوە, بە تەواوی بۆ توێژەرەوان نەكراوەتەوە سوودی لێ‌ ببینن, بە تایبەتی تر ئەوەی پەیوەندی كۆمەڵەی ئازادی ‌و بە راپەڕینەكەوە, لێدوانە فەرمییەكانی حكومەت ‌و رۆژنامە فەرمیی ‌و نافەرمیەكانی توركیا لەگەڵا مەنهەجیەتی رۆژئاوایی لە توێژینەوەی هەندێ لە نووسەران بەشداری كارایان هەبووە لە درووستكردنی ئەو ئیشكالیەتە.

تێكەڵاوبوونی چالاكی كۆمەڵەی ئازادی لە سەرەتای بیستەكان‌و دواتر لە ساڵی (1924ز), كە گۆڕا بە”خانەی گەنجان” لەگەڵا جوڵانەوەی شێخ سەعید هۆكاریكی تری گرنگە لە درووستبوونی ئیشكالیەت لەسەر جوڵانەوەی شێخ سەعید.

لە دوای ساڵی (1923) نەتەوەخوازانی كورد هەستیان كرد مستەفا كەمال بەكاریان دێنێت بۆ بەدیهێنانی مەبەستەكانی خۆی, كۆمەڵێك لە ئەفسەر‌و رۆشنبیرانی كورد لە ئەرزرۆم كۆبوونەوە‌و كۆمەڵێكی نهێنیان لە پێناو دابینكردنی ئەمانەتی نەتەوەیی كوردی دامەزراند, لە هەرە چالاكەكانی ئەو كۆمەڵەیە‌و سەرۆكەكەیان عەقید خالید بەگی كوڕی سەرۆكی هۆزی جیرانی بووە. پێشتر یەكێك بووە لە فەرماندەكانی سوارەی حەمیدیە, لەگەڵا یوسف زیا بەگ, ئەویش نوێنەری بەدلیس بووە لە پەرلەمانی توركی, ئیحسان نوری پاشا‌و ئیسماعیل هەقی شاویس ئەمانە لە دامەزرێنەرانی ئازادی بوون. ئازادی یەكەم كۆنگرەی دامەزراندنی خۆی لە ساڵی (1924ز) بەست, لەوێدا رێككەوتن لەسەر بەرەنگاربوونەوەی سیاسەتی سەركوتكردن‌و پاكتاوی رەگەزی, كە لەلایەن حكومەتی ناوەندیەوە لە بەرانبەر كورد پەیڕەو دەكرا, ساڵی (1924ز) بارودۆخێكی بابەتی‌و زاتی هاتە ئاراوە بۆ ئەوەی كوردان كاربكەن دژی مستەفا كەمال, لەو هۆكارانەش:

لە (24)ی ئازاری (1924ز) مستەفا كەمال خەلافەتی هەڵوەشاندەوە‌و بەدوای ئەوەدا داب‌ونەریتی شەرعی لابرد. هەڵوەشاندنەوەی خەلافەت‌و راگەیاندنی دەوڵەتی ناسیونالیستی توركی نادینی نەهێشتنی تاكە رایەڵەی پەیوەندی نێوان كورد‌و تورك بووە, كە زیاتر لە هەشت سەدە پێكەوەی بەستبوونەوە, خەلافەت‌و ناسنامەی ئیسلامی لە دەوڵەتی عوسمانیدا چوارچێوەیەكی بەرفراوان‌و گشتگیر‌و سەركەوتوو بووە بۆ كورد‌و تورك, ئەمەش لە شەڕە گرنگەكانی بەرگری لە ئەوروپای رۆژهەڵات‌و ململانێی نێوان ئێرانی شیعی‌و عوسمانی سوننییدا بەدیاركەوت, كورد وەكو سوننی مەزهەب رۆڵی بەرچاوی گێڕا لە داشكاندنی تای ترازوو لە بەرژەوەندی عوسمانییەكان.

هەڵوەشاندنەوەی خەلافەت رماندنی تاكە نەوای موسڵمانانی كوردی پەیوەست بە خەلافەت ‌و ورووژاندنێكی گەورە بووە, كە لە بەرانبەردا حكومەتی ئەنقەرە بە حكومەتێكی ناشەرعی هەژماركراوە.

حكومەتی توركی لە ساڵی (1924ز) بە قانوونی ژمارە (1505) دەستی بەسەر زەوی سەرۆك هۆزە كوردەكان‌و شێخە ئایینییەكاندا گرت, ئەم بڕیارەش پەردەپۆشێكی بە تورككردنی ناوچەكە بوو, چونكە زەوییە دەستبەسەرگیراوەكان دەدران بەو توركە دەركراوانەی بەشە توركییەكەی ئەوروپا.

قەدەغەكردنی بەكارهێنانی زمانی كوردی لە دادگا‌و ئیدارەو فێركردن‌و لابردنی وشەی “كورد”‌و “كوردستان” لە هەموو كتێب ‌و نەخشە توركییەكان, بە تورككردنی ئیدارەی كوردستان, بە دانانی كاربەدەستی تورك، یان ئەو كوردانەی هاوكاری توركانن, هەتا مستەفا كەمال نوێنەرانی كوردی بۆ ئەنجومەنی نیشتیمانی توركی بەپێی گوێڕایەڵی لەو كوردانەی هەڵدەبژارد, كە گوێڕایەڵن‌و سەنگیان نەبووە.

لەلای كوردو نەتەوەخوازانی بڕوای پتەو هەبووە, كە حكومەت نایەوێ پەرە بە ناوچەكەیان بدات, لەگەڵا ئەوەش چەندان باجی گران دەدرا بە حكومەت, لەگەڵ دزینی سامانی ناوچە كوردییەكان, كورد بێبەش بوو لە دابەشكردنێكی دادگەرانەی ئەو سەروەت‌و سامانە .

لەبەر ئەم هۆیانەی سەرەوە بووە نەتەوەخوازان بڕوای پتەو ‌و ژیرانەیەیان بۆ درووست ببوو, كە ئەگەر دەست بەكار نەبن مستەفا كەمال بەردەوام دەبێت لە سیاسەتی تواندنەوە ‌و سەركوتكردن. لە ئابی (1924ز) لە شاری دیاربەكر, بە ئامادەبوونی پیاو ماقوڵانی كوردو سەركردە تەقلیدییەكان ‌و بەرپرسان لە حكومەتی ناوەندی كۆنگریەك گیرا بۆ داواكاری كوردان, سەركردایەتی كورد ئەم داواكارییانەی خوارەوەی خستەڕوو:

1ـ كوردستان خاوەن كارگێڕی خۆی بێت‌و لەلایەن كوردانەوە بەڕێوە ببرێت.

2ـ قەرزێكی باش بدرێت بە جوتیارانی كوردستان بۆ دەربازبوون لەو قەیرانە ئابووریەی لە شەڕی یەكەمی جیهانەوە تووشی ناوچەكە بووە.

3ـ راگەیاندنی لێبوردنی گشتی بۆ هەموو گیراوە سیاسیییەكانی كورد.

4ـ گەڕاندنەوەی دادگا شەرعییەكان بۆ كوردستان, كە پێشتر حكومەت هەڵی وەشاندبوونەوە.

5ـ سەرباز گرتنی بە زۆر بە شێوەیەكی كاتی بوەستێنرێت .

بەڵام حكومەتی ناوەند ئامادە نەبوو بە ئاوڕدانەوەی ئەو داواكارییانە, لە بەرانبەردا سیاسەتی تواندنەوەی نەتەوایەتی گرتبووەبەر‌و هەڕەشەی لە سەركردەكانی كرد.

بێئاكامبوونی كۆنگرەی دیاربەكر لە نێوان نەتەوەخوازانی كوردو تورك شتی بەدیارخست, سەركردە كوردەكەكان قەناعەتیان كرد تاكە رێگەی بەردەمیان خەباتی چەكدارییە, بۆیە ئەفسەرانی ئەندام لە ئازادی كەوتنە خۆئامادەكردنی پێویست بۆ راپەڕینی چەكداری, بۆ ئەو مەبەستەش لە شارە كوردییەكان چەند كۆبوونەوەیەكیان رێكخست, لەكاتی خۆئامادەكردن زیا بەگی بەدلیس نامەیەكی بۆ رەزا بەگی برای نارد كە ئەفسەر بوو لە خانەی گەنجان لە ویلایەتی ماردین, لەو نامەیەدا باری سیاسیی تیدا روونكردبووە. وا دیارە رەزا بەگ بە هەڵە لەو نامەیە تێگەیشتبوو, پێی وابوو دەبێت ئەفسەرە كوردەكانی ئەو كەتیبەیەی خانەی گەنجان هانبدات بۆ بەرەنگاربوونەوە, بۆیە ئیحسان نووری پاشا‌و ئەفسەرانی هاوڕێی لە كەتیبەی ناوبراو هەڵگەڕانەوە, چەند پارچە چەكێكیان لەگەڵا خۆیان برد بۆ چیاكانی نزیك خۆیان, سەرەڕای چەندان بانگەوازی ئەفسەرانی ئازادی بۆ لقەكان‌و هۆزەكانی كورد, كەس بە دەنگیانەوە نەچوو, هێزەكانی توركی گەمارۆیان دان, ئیحسان نووری پاشاو هاوڕێكانی ناچار بوون خۆیان بدەنە دەست ئیدارەی ئینگلیز لە عێراق .

لە تشرینی دووەمی (1924ز) دوای لێكۆڵینەوە لە ڕووداوی خانەی گەنجان, حكومەت بۆی دەركەوت هەردوو ئەفسەری ناوبراو لە پەیوەندی بەردەوام دابوون لەگەڵا خالید بەگی جیرانی‌و یوسف زیا بەگ. لێرەدا هەردوو سەركردەی ناوبراو‌و زۆربەی ئەندامە چالاكەكانی گیران, بە بۆچوونی برۆنسن زۆربەی ئەو سەركردەو كادیرانەی نەگیرابوون وازیان لە سەركردایەتی ئازادی هێنا‌و لە ناوخۆیان بوو بەگەڕەلاوژە. وابەدیاردەكەوێ شێخ سەعید ویستبێتی نەخشەی رزگاركردنی خالید بەگی جیرانی دابنێت لە گرتووخانە چونكە خزمی بووە .

هەڵگەڕانەوەی سەرنەگرتووی خانەی گەنجان چەندین لایەنی گرنگی هەبوو, بۆ رۆشنبیر‌و ئەفسەرانی كوردی دەرخست ناتوانن بەشێوەیەكی بەرفراوان جەماوەر بەگەڕبخەن, هەروەها حكومەتی توركی بەخۆداهێنایەوە لەسەر تۆكمەیی كاركردنی ئازادی لە دژی حكومەت. لێرەوە دەسەڵاتدارانی توركی زۆر بە وردی كەوتنە چاودێری جوڵانەوەی نەتەوایەتی كورد‌و تەنگیان بە پیاوماقوڵان‌و جوڵانەوەكە هەڵچنی, هەتا هەندێكیان لێ‌ دوورخستنەوە بۆ دەرەوەی كوردستان.

رۆڵی شێخ سەعید لە ڕاپەڕینەكە

بەپێی وتەی هێژا عەبدولمەلیك فوراتی نەوەی شێخ, رەچەڵكی شێخ سەعید دەگەڕێتەوە بۆخێزانێكی ئایینی دێرین, كە زیاتر لە (500) ساڵا خزمەتی زانستی ئیسلامیی ‌و تەریقەتی سۆفیەتیان كردووە. نەوەی شێخ علی سەبتی نەقشبەندیە, كە لەگوندی سەبتی نزیك دیاربەكر دانیشتوون, شێخ سەعید هەندێ جار بەناوی سەعید مەحمود عەلی ئامەدیەوە نامەی واژۆكردووە, عەلی سەبتی باپیرەی بۆ گوندی “بالۆ”ی ویلایەتی كینج كۆچی كردووە, لەوێ توانیویەتی دۆستایەتی زازاییەكان مسۆگەر بكات.

لە سەردەستی مامی زانستە ئیسلامییەكانی وەكو فقهە‌و ئوسوڵی دین ‌و ژیربێژی‌و رێزمان “النحو”‌و فەلسەفەی خوێندووە, بە زیرەكی خۆی رێز‌و تەقدیری زانایانی ئەو سەردەمەی بۆ لای خۆی راكێشاوە, سەرەڕای زیرەكی كەسایەتیەكی بەگوڕو بە ناوبانگی لێو بەخەندە‌و روخسار كراوە‌و زاهید ‌و لە خواترس بووە, باوەڕی وابووە تەریقەتی نەقشبەندی لەبەر ئەوەی لە زەمانە دانەبڕێ پێویستی بە چاكسازی هەیە‌و دەبێت بە ئاكاری جیهاد خۆی نوێ بكاتەوە, شێخ سەعید لەگەڵا خزمە نزیكەكانی بەشدار بوون لە شەڕی رووسی- عوسمانیدا, سەرەڕای ئەمانە لە خاوەن موڵكە گەورەكانی كوردستان بووە .

شێخ سەعید پیاوێكی جوڵاوە‌و ه‌وشیار بوو, زۆری پێی ناخۆش بووە رێبازی سۆفیگەری لە مەینەتیەكانی موسڵمانانی كورد دابڕاوە, مستەفا كەمال خەلافەت‌و شەریعەتی لاداوە, بەشداریكردووە لەوە قەناعەت بە ئەفسەرانی سوارەی حەمیدیە بهێنێ پشتگیری خەباتی “ئازادی” بن لە دژی مستەفا كەمال, لەكاتێكدا ئەفسەرانی حەمیدیە مێشكیان ئاودرابوو بە بیروبۆچوونەكانی سوڵتان عەبدولحەمیدی دووەم لە پشتگیریكردن لە جامیعەی ئیسلامیی ‌و پارێزگاری لە شەریعەت .

بیرەوەری ئەفسەرانی بزووتنەوەی خانەی گەنجان‌و بەڵگەنامەكانی ئازادی, كە ئینگلیز توانیبووی بەدەستی بخا ئەوەی یەكلاكردۆتەوە, كە شێخ سەعید ئەندامی ئازادی نەبووە , بەڵام لە پەیوەندی بەردەوام دابووە لەگەڵا ئازادی, ئەمەش لە ڕێگەی خالید بەگی جیرانی خزمیەوە. برۆنسن پێی وایە شێخ سەعید خۆی لەوە بەگەروەتر زانیووە بداتە پاڵا جوڵانەوەیەك كە كۆمەڵێك ئەفسەر سەركردایەتی بكەن, لەمەدا راستیكردووە, ئەگەر بەراورد بكەین لە نێوان شوێنی شێخ سەعید لەناو ئازادی ‌و شوێنی مستەفا بارزانی لەناو پارتی دیموكراتی كوردستانی عێراق‌و شوێنی قازی موحەممەد لەناو حیزبی دیموكراتی كوردستانی ئێران, هەرچەندە هەریەك لە قازی مەحەممەد ‌و بارزانی ببوونە سەرۆكی هەردوو حزب، بەڵام خۆیان لە حزب بەگەورەتر زانیووە, چونكە كەسایەتی ئەوان گەورەتر بووە لەكەسایەتی سەرۆكی حزب .

لەدوای گیرانی خالید بەگی جیرانی‌و یوسف زیا بەگ لەكاتی دادگایی كردنیان لەكانوونی دووەمی (1925ز), داوا لە شێخ سەعید كرا لە بەدلیس ئامادە بێت بۆ وەڵامی چەند پرسیارێك, شێخ زانی ئەمە پیلانە بۆ گرتن‌و دوورخستنەوەی لە مەڵبەندی دەسەڵاتی‌و تەكیەكەی لە بالۆ, بیانووی هێنایەوە, كە نەخۆشەو ناتوانی لە بەردەم دادگا ئامادە بێت.

 شێخ دەیزانی ناتوانێ تاسەر نەچێت بەپیر داواكاری دادگاوە, بۆیە پەلەی كرد لە گرتنەبەری رێوشوێنی جێگرەوە, ئەویش بە راگەیاندنی راپەڕین, لەو ماوەیەدا شێخ سەعید سەردانی چەندین سەرۆك هۆزی كرد‌و هانی دابوون بۆ جیهاد لە دژی رژێمی كەمالی, شێخ عەلی كوڕی ناردبوو بۆ حەڵەب هەتا (20) رانە مەڕ بفرۆشێ بۆ خەرجیەكانی جوڵانەوەكە, لە دوای گەڕانەوەی لە حەلەب شێخ سەعید ناردی بۆ ئەستەنبوڵا بۆ وتوێژ لەگەڵا هێژا عەبدلقادری شەمزینی “كەسایەتیەكی ناوداری كوردی‌و سەرۆكی كۆمەڵەی بەرزی‌و پێشكە‌وتنی كوردی قەدەغەكراو”, وادەردەكەوێ عەلی رەزا پشتگیری‌و پشتیوانی سەید عەبدولقادری شەمزینی دەست كەوتبێت, لەسەر پێكەوەبەستنەوەی مەزڵومیەتی كوردو گەڕانەوەی خەلافەت .

زیارەتی شێخ سەعید لە بالۆ بۆ پیران لە شوباتی (1925ز) لە چوارچێوەی گرتنە بەری ئامادەكاریدا بووە بۆ ڕاپەرین‌و رووداوی دەستدرێژیكردنە سەر دوو لە هاوەڵانی, كە بووە هۆی تەقینەوەی شۆڕش بەر لەكاتی خۆی. ئەمە پیلانی حكومەت بووە بە مەبەستی وروژاندنی شێخ هەتا پاڵی پێوەبنێ بەر لەتەواو كردنی ڕێوشوێنی پێویست ببزوێ.

لەگەڵا ئەوەشدا شێخ سەعید لەوەپێش شارەزایی لە كار‌وباری سەربازییدا نەبوو, دەستەی ئەركانی جەنگی لە مریدەكانی تەریقەتی نەقشبەندی پێك هێنا بوو, هێزەكانی كردبووە پێنج بەش‌و بۆ هەر بەشێكی فەرماندەیەكی دانابووە, بەم شێوەی خوارەوە:

1ـ كەرتی خەربووت ـ عەزیز ـ لە چۆقەرەوە بۆ شێخ شەریف.

2ـ كەرتی باكوور لە مەلەكانەوە بەفەرماندەی شێخ عەبدوڵڵا, زۆربەی موجاهیدانی ناوچەی مووش, فارتۆ, چیاقچۆرە, لە ژێر فەرماندەی ئەودا بوون, شێخ عەلی رەزای كوڕی لەو قۆڵەوە لە ژێر فەرماندەی ئەو دابووە.

3ـ كەرتی دیاربەكر, بە فەرماندی شێخ هەقی.

4ـ كەرتی سلێڤان, بە فەرماندەی شێخ شەمسەدین.

موجاهیدەكان بە شێخ سەعیدیان وتووە: “میری موجاهیدان”, بەڵام ئەو رێنوماییەكانی خۆی بەناوی خزمەتكاری موجاهیدانەوە واژۆ كردووە . نورەدینی دەرسیمی عەلەوی دەڵێ: لە دوای گرتنی فەرماندەكانی ئازادی شێخ سەعیدیان بە سەرۆكی ئازادی هەڵبژاردووە, ئەوانیش رێوشوێنیان داناوە بۆ بەردانی سەركردەكانی ئازادی, بەوەی هۆزەكان چەكدار بكەن‌و وریایان بكرنەوە لەگەڵ دیاریكردنی (21)ی ئازار بۆ راپەڕینی چەكداری . هێژا ج. بلەشێركۆ “میر جەلادەت بەدرخان”. دەنووسێ: شۆڕش بە نەخشەی شەهید میرئاڵا خالید بەگی جیرانی بوو, ئەندامانی ئازادی ناردبوویان بۆ لای سەرۆك هۆزەكان هەتا هانیان بدات بۆ شۆڕش, هەروەها خالید بەگ چەك‌و تەقەمەنی بەسەر شەڕگەكاندا دابەش دەكرد, بەڵام شۆڕش بەر لەكاتی دیاریكراوی كە 21ی ئازار بوو, لە 25 رۆژ پێشتر هەڵگیرسا, خالید بەگ‌و كۆمەڵێك لەئەفسەرە كوردپەرەوەكان دوور بوون لە شوێنی رووداوەكە, یەكسەر چوون بۆ ویلایەتی كینج, بۆ سەرپەرشتی‌و بەڕێوەبردنی راستەوخۆی شەڕ, بەڵام بەر لەوەی بگەنە ئەوێ گیران .

هەموو ئەو زانیارییانەی دەرسیمی ‌و جەلادەت ‌و زانیاری زۆربەی نووسەرانی “كوردو غەیری كورد” بۆ هەڵگیرسانی شۆڕش پێویستی بە رەخنە‌و بەدواداچوون هەیە, ڕاستە هەردوو نووسەر لە هاوچەرخانی شێخ سەعیدن، بەڵام ئەوانە لە داڕێژەرانی پلان، یان ئەنجامدەرانی شۆڕش نەبوون, ئەندامی “ئازادی”یش نەبوون, دابینكردنی زانیاری لەناو رێكخراوێكی نهێنی وەكو ئازادی كارێكی قورسە, میر جەلادەت كاتێ دەڵێ: عەقید خالید بەگی جیرانی‌و ئەفسەرانی دی بەرەو شوێنی رووداوەكە رۆیشتن, خالید بەگ پێشتر لە مانگی تشرینی دووەمی (1924ز) لە دوای جوڵانەوەكەی خانەی گەنجانەوە گیرابوو.

هێژا برۆنسن هەندێ زانیاری زارەكی لە مەلا حوسێن وەرگرتووە, كە كاتی جوڵانەوەی شێخ سەعید تەمەنی بیست ساڵان بووە, بەپێی ئەو زانیارییانە لە مانگی كانوونی دووەمی (1925ز) كۆبوونەوەی سەرۆكهۆزەكان بووە لە ناوچەی زازا بەر لە هەڵگیرسانی شۆڕش بە چەند هەفتەیەك. بەپێی شایەدی مەلا حوسێن ئەوە كوبوونەوەی ئەندامانی ئازادی بووە .

مەلا حوسێن ئەندامی ئازادی نەبووە, دەگونجێت كۆبوونەوەكانی ئازادی‌و هی سەرۆكهۆزەكان لەسەر بانگەشەی شێخ سەعیدی لێ‌ تێكەڵاو بووبێت, وەكو باسمان كرد هیچ بەڵگەیەكیش نییە لەسەر ئەندامیەتی شێخ سەعید لە ئازادی. پرۆفیسۆر “ئوڵسن” لە پەراوێزی بەشی پێنجەمی كتێبەكەیدا دەڵێ: (ئەو زانیارییانەی مەلا حوسێن ورد نین, وەكو خۆی دەیەوێ ‌و باوەڕی پێیەتی وێنەی ئەو شۆڕشەمان بۆ دەگرێ, بە زۆری لە قسەكانی تێك ناكاتەوە) .

رێڕەوی رووداوەكان‌و دەسەڵاتی تەواوی شێخ بەسەر شۆڕش, ئەوە دەسەلمێنن, كە شۆرشەكە بەرهەمی تەریقەتی نەقشبەندی بووە, هەروەها كە بە شۆڕشگێڕانیان وتووە: موجاهید ‌و بە فەرماندەی بەرەكانی شەڕیان وتووە: ئەمیر‌و شێخ سەعید گوتاری ئیسلامی بەكارهێناوە بۆ هاندانی جەماوەر, ئەمانەش پشتگیریكاری ئەو بۆچوونەن.

خەڵكی رۆشنبیر “ئەفسەر ‌و پیشەوەرانی كورد” لە شار بەشدارییان لە شۆڕش دا نەكردووە‌و ئەو ناوچانەی لە ژێردەستی ئیدارەی كوردی بە شێوازی ئایینی بەڕێوەچوون, دانیشتوانی شار بەشدارییان نەبووە لە بەڕێوەبردنی ئەو ناوچانە.

 شایەدیدانی زنار سلۆپی “قەدری جەمیل” بەرپرسی لقی دیاربەكری ئازادی گرنگە لە بابەت زۆر لەگرێ كوێرەكانی تایبەت بەو بابەتە, سلۆپی دەڵێ: (لە شوباتی (1925ز) لەو كاتەی لە دیاربەكر بووین بیستمان چەند جەندرمەیەك لە گوندی پیران كوژران, ئێمە ئەندامانی ئازادی بەهۆی گیرانی خالید بەگی سەرۆكی كۆمەڵە ‌و ژمارەیەك لە ئەندامە چالاكەكانی كۆمەڵە وەستا بووین, هیچمان لە هۆكارەكانی ئەو رووداوە نەدەزانی, ئێمە بێئاگابووین بەوەی جوڵانەوەكە بە بڕیاری كۆمەڵە دەستی پێكردبێت) .

بە شایەدی ئەو هاوچەرخەی رووداوەكان دەردەكەوێت راپەڕینەكە لە بەرنامەڕێژی سەركردایەتی ئازادی نەبووە, ئەگەر دەستەواژەی “بێئاگا بووین بەوەی جوڵانەوەكە بە بڕیاری كۆمەڵە دەستی پێكردبێت” ئاماژە بێت بۆ ئەو پرسیارەی شێخ سەعید، یان لقی ئازادی، كامیان نەخشەی شۆڕشیان هەڵگیرساند, ئەوە پێشتر وەڵامی ئەو پرسیارەمان دایەوە, كە شۆڕش لە نەخشەی هیچیان نەبووە, بەڵكو نا ئاسایی دەستی پێكردووە.

ئەم خستنەڕووە كورتە بۆمان دەردەخا, كە شێخ سەعید رۆڵی هەبووە لە هەڵگیرسانی شۆڕش ‌و راپەڕاندنی، نەك ئازادی, هیچ بەڵگەیەكی یەكلاكەرەوەش نییە لەسەر ئەندامیەتی شێخ سەعید لە ئازادی, لەگەڵا ئەوەدا پەیوەندی لە نێوانیان دا هەبووە. رۆڵی ئازادی لە دوای جوڵانەوەی خانەی گەنجان لەباریەكچوو‌و, بەڵام زۆربەی توێژەرەوان خۆئامادەكردنەكانی ئازادی، یان خانەی گەنجان جیاناكەنەوە لەگەڵ چالاكیەكانی شێخ سەعید‌و بزووتنەوەی نەقشبەندی, كە بووە هۆی راپەڕینی پیران, لێك جیانەكردنەوەی ئەم دوانەش بۆتە هۆی تێكەڵابوونی ئەم دوو جوڵانەوەیە, ئەمەش تاڕادەیەك لە درووستكردنی ئیشكالیەت بەشدارە لەسەر هۆكارەكانی سەرهەڵدانی شۆڕشی پیران.

لایەنێكی تریش هەیە بۆتە هۆی ئەم تێكەڵاوكردنە, ئەویش لێدانی سەركردە نەتەوەخوازەكانە لە ئەندامانی كۆمەڵەی بەرزی‌و پێشكەوتنی كوردستان لە ئەستەنبوڵا لەلایەن حكومەتی توركی, ئاماژەماندا كە جوڵانەوەی شێخ‌و خانەی گەنجان مستەفا كەمالی وریاكردەوە رێوشوێنی توند لە بەرانبەر بزووتنەوەی نەتەوایەتیی ‌و رێكخراو ‌و كەسایەتییە كوردییەكان بگرێتەبەر.

لە دوای دیلكردنی شێخ سەعید ‌و فەرماندەكانی پیران حكومەتی توركی هەستی بە بەهێزی خۆی كردووە, پەیوەندی نێوان شێخ سەعید‌و شێخ عەبدولقادری قۆستەوە بۆ گرتنی ئەو سەركردەو نووسەرانەی وەكو كەمال فەوزی سەرنووسەری رۆژنامەی “ژین”‌و “رۆژی كورد”‌و دكتۆر فوئاد‌و حاجی ئاختی كوڕسەعید بالول‌و ئەكرەم جەمیل پاشا, هەریەك لەو كەسایەتیانە پێشتر ئەندامی كۆمەڵەی بەرزی‌و پێشكەوتنی كوردستان‌و كۆمەڵەی ئازادی بوون, بەڵام هیچ كاریگەریان بەسەر ئەو جوڵانەوەیەوە نەبووە. لە كاتی دادگایی ئەو كەسایەتیانە دەیانووت ئێمە نەخشەساز‌و راپەڕێنەری شۆڕش نین . لەو قسانەش راستگۆ بوون, بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا دادگای ئستیقلال لەگەڵا شێخ سەعید‌و ئەوانی تر بڕیاری لە سێدارەدانی بۆ دەركردن.

دادگایی ئەو سەركردانەی بزووتنەوەی نەتەوایەتی لەگەڵ سەركردەكانی ئەو جوڵانەوەیە بۆ مەبەستی چەواشەكاری بۆ حكومەت پێویست بوو, هەتا بۆ دابڕینی لە موسڵمانانی تورك بۆیاخی نەتەوایەتی بدات لە بزووتنەوەی شێخ سەعید, بەیاننامە حكومی ‌و رۆژنامەكانی توركی رۆڵی گرنگیان بینیوە لە خشتەبردنی ناسنامەی درووستی راپەڕینەكە, راگەیاندن‌و لێدوانی بەرپرسانی حكومی ئاماژە بەرۆڵی چاوتێبڕینی بێگانە دەكەن بۆ سەر خاكی توركی, كە ئەوانە بە هاوكاری “خیانەتكارانی كورد” هەوڵی دامەزراندنی دەوڵەتی كوردی دەدەن.

وا دەردەكەوێ راگەیاندنەكانی حكومی لە بەرانبەر جوڵانەوەی شێخ سەعید لە ئاستی ناوخۆ جەختی كردبێتە سەر روخساری نەتەوایەتی‌و لە ئاستی دەرەوەدا جەختی كردبێتە سەر روخساری ناسنامەی ئیسلامیی . لە بەرانبەر ناوخۆدا ئامانجی بێبەشكردنی بووە لە ژینگەی ئیسلامیی توركی ‌و كورتهەڵهێنانی لە ناوچە كوردییەكان, لە ئاستی دەرەوەش ویستوویەتی هێزەكانی ئەوروپی بترسێنێت بەگەڕانەوەی كۆنەپەرستی‌و دەمارگیری‌و خەلافەت. لە (3)ی مایسی (1925) دوای كەوتنی هەموو سەنگەرە سەرەكیەكانی شۆڕش‌و بەدیلكردنی فەرماندەكان, ئەنجومەنی ئەركانی توركی كۆبوونەوەیەكی نهێنی بەست‌و دانی نابوو بەوەی كە لە دوای لێكۆڵینەوە لە هەموو هێڵەكانی شۆڕش لە ڕێگەی شایەدان‌و بەڵگەنامەكان دەركەوتووە شۆڕشێكی ئیسلامییەو گەڕاندنەوەی خەلافەت‌و شەریعەتی مەبەستە, ئەم هەڵسەنگاندنەی بە ژمارە (1845) بەسەر هەموو بەڕێوەبەرایەتیە پەیوەندیدارەكانی دەوڵەتدا دابەش كردبوو, “موحەممەد بایراك” نووسەری ناوداری كورد بە شێكی ئەو بەڵگەنامەیەی دەستكەوتووە ‌و لە كیتێبەكەیدا لەسەر جوڵانەوەی شیێخ سەعید بڵاوی كردۆتەوە . ئەمەی رۆڵی ئاسانكاری بینیوە لەو چەواشەكارییە هاوكاری نێوان دەسەڵاتدارانی ئاسایشی توركی‌و قاسم بەگی جیرانی برای عەقید خالید بەگی جیرانی خزمی شێخ بووە.

قاسم بەگ لە كوردە نەتەوەخوازە چالاكەكان بووەو خزمی شێخ سەعیدبووە, ئەمەی بەدەرفەت زانیبوو بۆ ڕاكێشانی متمانەی ئەو بەلای خۆیدا‌و ببێتە هاریكار، بەڵام لە كاتی شۆڕشدا پەیوەندیی بە حكومەتەوە كردو‌وەو ئاگاداری كردوونەتەوە لەسەر هەوڵەكانی شۆڕش‌و دواتر ڕۆڵی گرنگی بینی لە بەگرتدانی شێخ. وەكو پێشتر باسمان كرد، هۆی خیانەتكاری قاسم بەگ نەزانراوە بەڵام دەگونجێ وەكو سەركردەیەكی سەربازی لادەر دركی بەوە كردبێت كە شۆڕشەكە لەبار دەچێت, هاوكاری حكومەتی كردبێت لە بەرانبەر بەرژەوەندی‌و سەلامەتی خۆی.

چەندین بەڵگە هەیە لەسەر هاوكاری نهێنی نێوان ئەندامانی دەستەی دادگای محەلی سەربەخۆ لە دیاربەكر ‌و رائید قاسم بەگ, بەپێی شایەدی عە‌ونی دوغان یاریدەری داواكاری گشتیی لە دادگای ئیستقلال لە دیاربەكر, عیسمەت پاشا ڕۆژانە لە پەیوەندیدا بووە لەگەڵ ئەندامانی دادگا لە دیاربەكر “بە ڕێگەی جفرە”ەوە ڕینومایی بۆنارد‌و‌ون, داوای لە داواكاری گشتیی ‌و ئەندامانی دەستەی دادوەری كردووە, كە بە ڕێگەی دەست خستنە ناو ئەندامانی بەرهەڵتسكار‌و كەسایەتی ئیسلامیی ئەنقەرە‌و ئەستەنبوڵ سەركردە موجاهیدەكان ببزوێنن . دوور نییە لە كاتی دادگای‌و هەروەها لە كاتی شۆڕش قاسم بەگ هاریكاری حكومەتی كردبێت, شایەتیدانی لە بەرامبەر دادگای سەربەخۆدا تێبنی ئەو هاوكارییەی قاسم بەگ بۆ حكومەت دیارە, ڕۆژنامەی “الوقت”ی توركی لە ژمارە(9)ی حوزەیرانی (1925) بۆمان دەگێڕێتەوە كە قاسم بەگ گوتویەتی: (.. لە ڕاستیدا سەید عەبدولقادر‌و بەدرخانییەكان, ئەوانەی لە ئاستانە دانیشوون پڕوپاگەندەیان بۆ بزووتنەوەی نەتەوایەتی كوردی كردوووە, بەرهەمی ئەو چەند ساڵەی هەوڵەكانیان دامەزراندنی كۆمەڵەی بەرزی و پێشكە‌وتنی لێكەوتۆتەوە, پێم وایە لە هەرێمەكانی تریش لقیان دامەزراندبێت, لە ماوەیەكی كەمی رۆژانی شەڕی گەورە كارەكانی ئەم كۆمەڵەیە وەستا، بەڵام لە دوای ئاگربەست لاوازی حكومەتی توركی‌و گەلی توركیان بە دەرفەت زانیوە سەر لەنوێ رێكخستنەكانیان دەست پێكردەوە…).

هێژا بایراك لەكتێبەكەی دا لەسەر بزووتنەوەی شێخ سەعید چەند بڕگەیەكمان لەسەر دادگایی كردنەكەی قاسم بەگ بۆ دەگێڕێتە‌وە‌و دەڵێ:

سەرۆكی دادگا: پێ دەچێ سێ هۆكار هەبووبن بۆ هەڵگەڕانەوەی شێخ سەعید: ئایین, ڕۆژنامە, ئۆپۆزسیون, بەتایبەتیش چەند ڕۆژنامە‌و گۆڤارێكی ئەستەنبوڵ.؟

قاسم بەگ: بەڵێ ئەو هۆكارانەی باستان كرد ڕۆڵیان هەبووە، بەڵام چەخت لەسەر ئەوە دەكەم كە هۆكاری بنەڕەتی بریتی بووە لە ئارەزووی سەركردەكان بۆ بەدەست هێنانی سەربەخۆیی, كۆمەڵەی ئازادی بۆ ئەو ئامانجە كاری دەكرد, بەڵام نكوڵی لەو مەسەلەیە ناكرێ كە باسمان كرد, بەرهەڵستكارانی ئیسلامیی لەسەر لاپەڕەی رۆژنامەكانی “تەوحیدی ئەفكار”‌و “سەبیل‌و رەشاد”‌و “سەون تەلەگراف” كاریگەری گەورەیان هەبووە لەسەر سەركردەكانی بزووتنەوەی پیران.

سەرۆكی دادگا: شێخ سەعید لەوە پێش هەندێ رێوشوێنی گرتبووە بەر, ئەمە وایە؟ كێ بەشداری لەو هەنگاوانەدا كرد؟ هۆكارە شاراوەكانی پشت هەڵگەڕانەوەكە چین؟

قاسم بەگ: سەركردەكانی شۆڕش ئایینیان وەكو ئامرازێك بەكارهێناوە بۆ چەواشەكردنی خەڵكی سادە, بەڵام ئامانج نەتەوەیی بووە.

سەرۆكی دادگا: ئەنجامدەرانی راستەقینەی شۆڕش كێ‌ بوون؟

قاسم بەگ: سیاسەتمەدار‌و پیاوە ئایینەكان, سیاسەتمەدارەكان ئایینیان بۆ ئەنجامدانی شۆڕش بەكارهێناوە .

ئەگەر بەووردی لە گەواهیدانەكەی قاسم بەگ بڕوانین دەگەینە كۆمەڵێك خاڵا كە پەیوەندی هەیە بە هاوكاری نێوان قاسم بەگ‌و ئەندامانی دادگا, قاسم بەگ جەختی لەسەر تێڕوانینی فەرمی حكومەت كردۆتەوە لەسەر راپەڕینەكە. لەوانە لایەنی نەتەوایەتی كوردی بۆ شۆڕش‌و دەستەواژەی “بەكارهێنانی ئایین وەكو ئامراز”, ئەمانە لە ڕاگەیاندنەكانی حكومەت چەند بارە بوونەتەوە. دەستەواژەی “كورد لاوازی گەلی تورك‌و حكومەتی بەدەرفەت قۆستۆتەوە” بە ڕوونی بەڵگەیە لەسەر قاسم بەگ, كە خۆی لە شۆڕش بێبەری كردووە‌و ماستاو بۆ حكومەت دەكات.

شایانی باسە دادگای سەربەخۆ بڕیاری لە سێدارەدانی بەسەر شێخ سەعید‌و هاوڕێكانیدا سەپاند, لە كۆی (47) كەس تەنیا قاسم بەگ رزگاری بوو, ئەمەش بەڵگەیەكی ترە لەسەر هاریكاری پێشتری نێوان قاسم بەگ‌و دەسەڵاتدارانی توركی لەكاتی لێكۆڵینەوە لە بەردەم دادگای دیاربەكر.

زۆر لە نووسەران بێ‌ وردبوونەوە لە قسەكانی قاسم بەگ، دەیكەنە بەڵگە لەسەر ناسنامەی نەتەوەیی شۆڕشەكە.

لە (29)ی حوزەیرانی (1925) دادگای دیاربەكر بڕیاری لە سێدارەدانی بۆ سەركردەكانی شۆڕش دەركرد, ئەمە وتاری سەرۆكی دادگایە لە كاتی خوێندنەوەی بڕیارەكە ئاڕاستەی شۆڕشگیرانی كردووە: (هەندێك لە ئێوە ئایینی بۆ مەبەستی ریسوایی تایبەتی خۆی بەكارهێناوە, ئەوانی تر بە هاندانی بێگانە چاویان بڕیوەتە خواستی سیاسییی، لەسەر خاڵێك ڕێككەوتون ئەویش دامەزراندنی كوردستانی سەربەخۆ بووە, سزای ئەو خوێنەش دەچێژن كە ڕشتان‌و ئەو ماڵانەی ڕوخاندتان, بۆیە بۆ جێبەجێ كردنی دادگەری بەسەر ئەو دارەوە هەڵدەواسرێن .

 شێخ سەعید وەڵامی ئەو بڕیارەی دایەوە كە “خوا شاهیدە ئەم شۆڕشە نە دەستكردنی سیاسەتمەدارانی كوردە‌و نە ئاكامی دەستێوەردانی بێگانەیە), بەڵام هەندێ لە نووسەران ئەوانەی جەخت دەكەنە سەر ناسنامەی نەتەوەیی بەسەرپێیی ئەو بڕیارە دەكەنە بەڵگە, كە دادگای توركی دەریكردووە بەرانبەر شێخ سەعید‌و هاوڕێكانی, ئەوەیان بەهەند هەڵنەگرتووە كە مەسەلەیەكی ئاسایی نییەو ناحەزانە ئەو بڕیارە دەرچووە, ئەوەش نابێتە حوكمدانێكی درووست لەسەر هەڵسەنگاندنی ناسنامەی لایەنەكەی تر لەو ململانێیەدا, لەكاتێكدا جەختی بڕیاری دادگا لەسەر پڕ‌وپاگەندەكانی پێشوو دامەزراوە.

لایەنێكی تری ئیشكالیەتی شۆڕشی شێخ سەعید پەیوەستە بە وەڵامدانەوەی ناوبراو بە ئینگلیز‌و وردتر بە ئیدارەی ئینگلیز لە عێراق, حكومەتی توركی بۆ دابڕانی شۆڕش لە سۆزی موسڵمانانی كورد‌و تورك خۆی ئەو بوختانەی هەڵبەست. بارودۆخی سیاسییی لە ساڵی (1925ز) بەهۆی ململانێی نێوان حكومەتی توركی‌و ئیدارەی ئینگلیز لە عێراق لەسەر دەستبەسەراگرتنی ویلایەتی موسڵ, كە لەبار بوو بۆ قبوڵا كردنی ئەو تۆمەتانە لەلای رای گشتیی توركیا, گەرچی كێشەی ویلایەتی موسڵا دەروازەیەكی تری لێكۆڵینەوەكەمانە, كە دەمەوێ لێرەدا هەندێ لە هێڵەگشتیەكانی ئەو كێشەیە بخەینەوە بیر. بەر لە مۆركردنی ئاگربەستی مۆندەرۆسی (1918) لە نێوان دەوڵەتی عوسمانی تێكشكاوی شەڕی یەكەمی جیهانی‌و دەوڵەتە سوێندخۆرەكان, هێزەكانی بەریتانی توانیبوویان بگەنە بەشێكی ناوچە كوردییەكانی باكووری عێراق, كە ئەوكاتە پێی دەوترا “ویلایەتی موسڵا”‌و شاری موسڵ مەڵبەندی ویلایەتەكە بووە, ئینگلیزەكان بەندێكیان خستە سەر رێككەوتنامەی مۆندەرۆس هەتا بتوانن بەردەوام بن لە داگیركردنی تەواوی باكووری عێراق, لە دوای ئاگربەست بەریتانییەكان، چونكە ئاگاداربوون بە كۆگا نەوتییەكانی باكووری عێراق, ئەم بەندەیان كردە بیانوو بۆ ئەوەی داوا لە هێزەكانی عوسمانی بكەن لە هەموو ناوچەكانی باكووری عێراق “ویلایەتی موسڵی پێشوو” بكشێنەوە. عوسمانییەكان توانای بەرگرییان نەبوو بەرانبەر پێداگرتنی ئینگلیز, ناچار ناوچەكەیان بەجێهێشت.

لە دوای هاتنی مستەفا كەمال‌و سەركەوتنی بەسەر یۆنان ‌و هاوپەیمانەكانی ئینگلیز, توركیای تازە لە ساڵی (1922ز) متمانەی بە خۆی پەیدا كرد‌و سەر لەنوێ داوای دەرچوونی ئیدارەی ئینگلیزی كردەوە لە باكووری عێراق. بە بۆچوونی توركیا بە پێشێلكردنی رێككەوتنامەی مۆندەرۆس داگیركراوە, ئەم ناوچەیەی بە زۆرینەی كورد‌و تورك دانا بوو, لەگەڵ ئەو باوەڕەش كە ئەم دوو نەتەوەیە یەك رەگەزن.

 رێككەوتنامەی لۆزان لە ساڵی (1923ز) لەنێوان توركیاو دەوڵەتانی سوێندخۆر واژۆكرا, بەڵام كێشەی موسڵی بۆ یەكلایی نەكرایەوە, لە ساڵی (1924ز) كێشەی موسڵا بۆ یكلایی كردنەوە رەوانەی كۆمەڵەی گەلان كرا, كۆمەڵەی گەلانیش لیژنەیەكی دەولی بۆ یەكلایی كردنەوەی راستییەكان نارد تا سەردانی ویلایەتەكە بكات, لیژنەی ناوبراو لە ئازاری (1925ز) گەیشت, هاتنی لیژنەكە هاوكات بوو لەگەڵا سەرهەڵدانی جوڵانەوەی شێخ سەعید, ئەمە حكومەتی توركی‌و راگەیاندنی توركی تیژكردەوە لەسەر پڕوپاگەندە بۆ شۆرشی كوردی, كە بەشێكە لە هەوڵەكانی ئینگلیز بۆ درووستكردنی ناكۆكی نێوان كورد‌و تورك, هەتا كورد لە بەرانبەر لیژنەكە لە دژی گەڕانەوەی هێزەكانی توركی بۆ باكووری عێراق دەنگ بدەن, بۆ نموونە رۆژنامەی “لغازتیە” لەلایەن حكومەتی توركیەوە بە زمانی فەرەنسی دەردەچوو, لە ژمارەی (19)ی نیسانی (1925ز) واتە مانگێك دوای سەركوتكردنی شۆڕش نووسیویەتی: (ئەو بەڵگەنامانەی لە قاسم بەگ, كە یەكێكە لە سەركردەكانی شۆڕش گیراوە دەیسەلمێنێ كاتی خۆی سەركردەكانی شۆڕش لە پەیوەندی بەردەوام دابوون لەگەڵ ئینگلیز, بەڵگەنامەی تریش هەیە كە پەیوەندی پێشتری شێخ سەعید بەدیاردەخا لەگەڵا ئینگلیز‌و رازی بوون لەسەر هەڵگەڕانەوە). رۆژنامەی “تەوحیدی ئەفكار” لە ژمارە (5)ی شوباتی (1925ز) بڵاوی كردۆتەوە, كە فرۆكەكانی بەریتانی بەیاننامەی شێخ سەعیدیان لە ناوچە كوردییەكان بڵاوكردۆتەوە. رۆژنامەی ناوبراو لەسەری دەڕوا‌و دەڵێ: (بەداخەوە برا كوردەكان لەم بارودۆخە ناسكەدا, كە یۆنانییەكان لە ڕۆژئاوا‌و ئینگلیز لە باشووری رۆژهەڵاتی نیشتیمان هەڕەشەمان لێدەكەن كوردەكان كێشەمان بۆ دەخولقێنن). راگەیاندنە فەرمیەكانی حكومەتیش بە بەردەوامی ئاماژەیان كردووە بە پەیوەندی شێخ سەعید بە بێگانەوە. هەروەها لێدوانەكانی بەرپرسانی حكومەت‌و وتووێژەكانی ئەنجومەنی نیشتیمانی توركی كاتی قەیرانەكە, سوورن لەسەر پەیوەندی جوڵانەوەی شێخ سەعید بە پیلانی بێگانە .

دكتۆر رۆبەرت ئۆڵسن لە لێكۆڵینەوەیەكی پشتئەستوور بە بەڵگەنامەی توركی‌و بەریتانی لەسەر جوڵانەوەی شێخ سەعید دڵنیامان دەكاتەوە, كە هیچ بەڵگەیەك نییە لەسەر دەستێوەردانی بەریتانی لە جوڵانەوەی كوردی. نووسەری ناوبراو دەنووسێ: (لە ڕاستیدا هیچ بەڵگەنامە، یان ئاماژەیەك نییە لەسەر پەیوەندی نێوان شێخ سەعید‌و ئینگلیز, ئەو بانگەشەی توركیا تەنیا راگەیاندنە) .

نووسەری ئەم وتارە ماوەیەكی زۆری لە لەندەن بەسەر بردووە‌و چەندین دۆسیەی بەریتانی لە بەڕێوەبەرایەتی بەڵگەنامەكانی پاشایەتی پشكنیوە لەسەر ئەو جوڵانەوەیە‌و هیچ شوێنەوارێكی نەدیووە لەسەر پەیوەندی نێوان شێخ سەعید‌و ئیدارەی ئینگلیز لە عێراق, بەڵكو چەندان بەڵگەنامەی ئینگلیز هەیە لەسەر چاودێری رووداوەكان‌و یاداشتنامەی ئاڵوگۆڕكراوی نێوان بەرپرسانی ئینگلیز لە هەریەك لە بەغدا‌و لەندەن لەسەر هەڵسەنگاندنی رووداوی جوڵانەوەی شێخ سەعید, دەستەوەستانی خۆیان دەربڕیوە لەسەر پاڵنەرە درووستەكانی ئەو شۆڕشە, هەروەها ئینگلیزەكان سەریان سوڕما بوو لەو پروپاگەندانەی توركیا كە بە راشكاوی دەیكردە سەر پەیوەندی نێوان ئەوان‌و شێخ سەعید. رۆژنامە فەرمیەكانی توركیا چیرۆكی هێژا “تاملۆن”‌و پەیوەندی بە باڵوێزی بەریتانی لە ئەستەنبول‌و سەركردە كوردەكانی درووست كردبوو.

بە پشتبەستن بە نامەیەكی نهێنی ئا.لندسوی باڵوێزی بەریتانی لە توركیا, كە ئاڕاستەی جۆزیف سامبرلی وەزیری دەروەی بەریتانی كراوە, كەسێك نییە بەناوی “تاملۆن”‌و پڕوپاگەندەی بەرپرسانی تورك سەرسوڕمانی درووست كردووە, باڵوێزی بەریتانی دەڵێ: (هەتا ئێستا رۆژنامەكانی توركی هیچ بەڵگەنامەی بەرجەستەیان لەبەردەستدا نییە لەسەر دەستێوەردانی بەریتانی, ئەوەی رۆژنامەكانی توركی دەیڵێن ئەو بەندانەیە, كە لە ساڵانی (1920‌و 1921ز) پەیوەست بووە بە پەیوەندی ئینگلیز‌و كورد, كە لەو ماوەیەدا بە كردەوە ئینگلیز دیراسەی دامەزراندنی دەوڵەتی كوردی كردووە, بەڵام ئەمڕۆ “1925ز- نووسەر” حكومەتی شكۆی پاشایەتی بە شێوەیەكی تر بیر دەكاتەوە‌و پشتیوانی لە دەوڵەتی كوردی ناكات) .

“لندسوی” باڵوێزی بەریتانی لە كاتی گفتوگۆی لەگەڵا سەرۆكی ئەركانی توركی بە توندی ناڕەزایی دەربڕیوە لە بەرانبەر ئەو لێدوانانەی رۆژنامەكانی توركی, بەوەی ئینگلیزیان تاوانبار كردووە بە پشتیوانیكردنی شێخ سەعید, وەڵامی سەرۆك ئەركانی توركی ئەوە بووە, كە سەركردایەتی توركی ئەو پڕوپاگەندانەی بە ڕاستی وەرنەگرتووە . بە چاوگێڕانێك بە لێدوانەكانی عیسمەت ئینینۆ لەسەر ئەو بابەتە، دەبینین لە خۆی رانەدیوە ناوی ئینگلیز بەرێ‌و كورتی كردۆتەوە بە هێزی بێگانە, ژمارەیەك لە توێژەرەوەی تازە لە نووسەرانی تورك گەیشتوونەتە ئەو ئەنجامەی دكتۆر رۆبەرت ئۆڵسن, كە هیچ پەیوەندییەك لە نێوان ئینگلیز‌و سەركردەكانی پیراندا نەبووە. “میم ئۆ‌وكە” نووسەری چەپی نەتەوەیی وای بۆ چووە ئینگلیزەكان دوودڵا بوون لە بەرانبەر شێخ سەعید‌و گومانیان وابووە شانۆگەرییەك بێت، مستەفا كەمال درووستی كردبێت لە بەرانبەر سەركردە كوردەكان، هەتا بیكاتە پەردەپۆشی شاڵاوەكانی بۆ سەر ویلایەتی موسڵا .

لە ڕاستیدا ئەوەی نابێت خۆی لێ‌ ببوێرین‌و بەڵگەنامە بەریتانییەكانیش جەختی لەسەر دەكەن, ئینگلیزەكان زۆر دوودڵا بوون لە ئاكامەكانی بزووتنەوەی شێخ سەعید, چونكە سیاسەتی بەریتانی دوای رێككەوتنامەی لۆزانی تەمووزی (1923ز) راگرتنی مەترسی كۆمۆنیستی بووە, لە ڕووسیای سوڤیەتی‌و پارتە ماركسیە رۆژهەڵاتیەكانی هاوپەیمانی سۆڤیەت, لەو ماوەیە سیاسەتی بەریتانی بەهێزكردنی حكومەتە ناسیونالستەكانی توركیا‌و ئێران‌و عێراق بووە, هەتا ببنە بەربەست لەبەردەم شاڵاوی كۆمۆنیستی, كە هەڕەشەی لە بەرژەوەندییەكانی بەریتانی دەكرد لە تەنگەبەری دەردەنیل‌و كەنداوی عەرەبی.

سیاسەتی بەریتانی لە دوای لۆزان بریتی بوو لە دابینكردنی مافی رۆشنبیری لە چوارچێوەی عێراق‌و پشتیوانی بووە لە حكومەتەكانی ناوچەكە بۆ سەركوتكردنی جوڵانەوەی نەتەوەیی, كە ئامانجیان سەربەخۆیی بووە, بە بڕوای ئەو كاتەی بەریتانیا هۆكارێك بوون بۆ نائارامی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست .

نووسەری توركی “عومەر كوركجۆ” تەفسیرێكی جوانمان دەداتێ لەسەر ئارەزوو نەبوونی بەریتانیا لە پشتگیری لە جوڵانەوەی شێخ سەعید. بڕوای وا بووە سەرەڕای ململانێی توند لە نێوان بەریتانیا‌و حكومەتی توركی لەسەر ویلایەتی موسڵ, بەڵام كاتێ بزووتنەوەی شێخ سەعید ئینگلیز نەیویستوە پشتگیری جوڵانەوەی كوردی بكات, چونكە توركیای كەمالی لەسەر هێڵی نوێخوازی رۆژئاوا ڕۆیشتووە‌و مستەفا كەمال پێشتر بەڵێنی دابوو توركیا پشتگیری جوڵانەوەكانی رزگاریخوازی ‌و ئیسلامیی ناحەز بە حكومەتی بەریتانی ناكات.

كوركجۆ ئۆغلۆ لەسەری دەڕوا‌و دەڵێ: (بەریتانیا نایەوێ توركیا لێك هەڵبوەشێتەوە یان بارێكی سیاسیی قورس بۆ مستەفا كەمال درووست بێت, هانی بدات بۆ هاوپەیمانییەتی لەگەڵ ڕووس, ئینگلیز دوو جار دەردی چێشتبوو لەگەڵ سەركردە كوردەكانی باكووری عێراق, بەتایبەتی لەگەڵ شێخ مەحمود, كە چەندین جار لە دژیان هەڵگەڕابووە, لەبەر ئەوە ئینگلیز لە ساڵی (1925ز) قەناعەتی كرد, كە پشتیوانی سەركردە جوداخوازەكان بێ ئاكامە .

لەڕاستیدا ئەوەی لە بەڵگەنامەكانی بەریتانیدا دەبینرێ ڕەنگدانەوەو پشتگیری كۆركجۆ ئۆغلۆیە. لە (25)ی ئازاری (1925ز) لندسەوی یاداشتنامەیەكی بۆ وەزیری دەرەوەی بەریتانی نووسیبوو باسی تێڕوانینی خۆی تیدابوو لەسەر جوڵانەوەی شێخ سەعید‌و دەڵێ: (كورد گەلێكی دواكەوتوو پاشكۆی خەلافەتن، سادەن‌و بە ئاسانی بەكاردەهێنرێن، سەرەڕای ئەوەی ئێستا لە نێوان ئێمە‌و مستەفا كەمال دا هەیە, بەڵام ئەو پیاوێكی هاوچەرخە‌و لە نوێخوازیدا شوێن ڕۆژئاوا‌و میسر كەوتووە, توركیا هۆكاری ئارامی‌و شورەیەكی بەهێزە بەڕووی “كۆمۆنیستی”, بۆیە ئەوەی لە پێشمانە پشتیوانی لێ بكەین, بزووتنەوەی شێخ سەعید بزووتنەوەیەكی هێزە كۆنەپەرست‌و تاریكیخوازە, ئەگەر سەربكەوێ سوپاسی ئەوانە ناكات, كە كۆسپی بۆ درووست دەكەن, بە تایبەتی ئە‌وانە گەڕانەوەی خەلافەتیان دەوێ .

گۆڤاری “جەرشیم”, كە خوێندكاران‌و لاوانی كورد لە ئەستەنبوڵ دەریان دەكرد, چاوپێكەوتنێكی دانسقەیان لەگەڵ عەبدولمەلیك فورات سازداوە, كە ئێستا نوێنەری پارتی رەفایە لە ئەرزرۆم, فورات دەڵێ: (ئینگلیز نەك هەر پشتوانی لە جوڵانەوەی شێخ سەعید نەكردووە, بەڵكو هەموو هاوكارییەكی حكومەتی ناوەندیان كردووە بۆ سەركورتكردنی ئەو جوڵانەوەیە, من بەڵگەی زۆرم هەیە بۆ پشتگیری قسەكەم, بەڵام بارودۆخی سیاسییی رێگە بەمە نادات) .

نووسەری ئەم وتارە لە بەڵگەنامەكانی بەریتانی لە لەندەن ئەو پشتگیرییەی عەبدولمەلیك فوڕاتی دەست نەكەوتووە, بەڵام پێشتر وتمان ئینگلیزەكان بە وردی دیراسەی بارودۆخەكەیان كردووە, نیگەرانی خۆیان لە بەرانبەر رووداوەكانی هەرێمە كوردییەكان دەربڕیوە, بۆیە تێبینی دەكەین چەندین چاوپێكەوتنی راوێژكاری لە نێوان باڵوێزی بەریتانی لە ئەستەنبوڵا‌و بەرپرسە توركەكاندا هەبووە بۆ دیراسەكردنی بزووتنەوەی شێخ سەعید, هێژا “ج.هارنگ” پاشكۆی سەربازی بەریتانی لە ئەستەنبوڵا چاوی بە سەركردە سەربازییەكانی تورك كەوتووە, ئامۆژگارییان كردون بە باشترین رێگە كۆتایی بە بەرگری كوردی بهێنن .

سەرەڕای بەشداریینەكردنی راستەوخۆی ئینگلیز بۆ پشتیوانی مستەفا كەمال دژی جوڵانەوەكە بەهۆی ناكۆكی نێوانیان لەسەر ویلایەتی موسڵ, بەڵام لاری نەبووە لەو پشتیوانییەی ئیدارەی فەڕەنسی بە بەكارهێنانی هێڵی ئاسنی “بەعدا-بەرلین” بۆ ناردنی هێزی توركی هەتا لە پشتەوە بە ناو خاكی سوریا گەمارۆی تێكۆشەران بدەن .

هەڵوێستی بەریتانیا لە دوای هەڵاتنی ژمارەیەك لە سەركردەكانی جوڵانەوەكە بەدیاركەوت, كە پەنایان بردبووە بەر ئێران‌و عێراقی ژێر دەسەڵاتی ئیدارەی بەریتانی, لەگەڵا پەڕینەوەی شێخ مەهدی برای شێخ سەعید بۆ ناو كوردستانی عێراق, دەسەڵاتدارانی بەریتانی نەیانهێشت پەیوەندی بكات بە سەركردەكانی كورد لە ناوچە سنوورییەكان ‌و بۆ ماوەیەك لە بەغدا گرتیان .

بە ڕێنمایی بەریتانییەكان ڕەزاشا خوێناویترین قەسابخانەی سازدا بۆ (100) كەس لەو تێكۆشەرانەی بە ناچاری سنووری خاكی كوردستانیان لە ئێرانەوە لە ناوچەی “سەلماس” بەزاندبوو, شێخ عەلی ڕەزا بەسەر سوڕماوی لەو قەسابخانەیە ڕزگاری ببوو, دواتر بۆ ماوەیەك گرتیان‌و دوایی ئازاد كرا.

لە (23)ی ئابی (1925) قونسوڵی بەریتانی لە تەورێز لەسەر داوای عەلی ڕەزا نامەیەكی ناردووە بۆ باڵویزی بەریتانی لە تاران, كە دەیەوێ سەردانی بەریتانیا بكات بۆ خستنەڕوی تێڕوانینی كورد لەسەر ڕووداوی پیران, هەروەكو بەدیار دەكەوێ عەلی ڕەزا لەو چاوپێكەوتنەی لەگەڵ قونسوڵی بەریتانی ئامادەیی سەركردەكانی كوردی دەرخستبوو بۆ هاریكاری لەگەڵ ئینگلیز, ئەگەر بەریتانیا پشتیوانی لە هەوڵەكانی كورد بكات بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی كوردی, لە تشرینی یەكەم هێژا “لوراین” باڵیویزی بەریتانی لە وەڵامی نامەی قونسۆڵەكەیدا, دەڵێ: (بە عەلی رەزا رابگەیەنە حكومەتی بەریتانی ئاگاداری تەواوی ڕووداوەكانی شۆڕشەكەو بارودۆخی ئێستای كورد هەیە, پێویست بە سەردانی ئەو ناكات بۆ لەندەن, ئاگادارتان دەكەمەوە بۆ سەركردە كوردەكان ڕوون بكەنەوە, حكومەتی پایەبڵندی پاشایەتی پشتگیری پڕۆژەی دە‌وڵەتی سەربەخۆی كوردی‌و تەنانەت پشتگیری حوكمی زاتیش ناكات) . هێژا “ئۆڵسن” لە كتێبێكی گشتگیر لەسەر بزووتنەوەی شێخ سەعید بەڵگەنامەیەكی هێناوەتەوە, كە تیایا هەڵوێستی بەریتانیا لەسەر جوڵانەوەی شێخ سەعید بەدیار دەخا, بەپێی ئەو بەڵگەنامەیە لە (18)ی نیسانی (1926)، یانی ساڵێك لە دوای لەناو بردنی شۆڕشەكە و بە بۆنەی واژۆكردنی ڕێككەوتنامەی هاوكاری‌و دراوسێیەتی لە نێوان عێراق ‌و توركیا, هێژا لندسەوی عیسمەت ئینۆنۆی سەرۆكوەزیرانی ئەوكاتی دواندووە‌و دەڵێ: (ئەگەر بمان ویستایە بۆ توركیا زەحمەت‌و دەردەسەری درووست بكەین لە سەرەتاوە توركیامان بە ئاگری یاخیبوون دەسوتاند, بەڵام وامان نەكرد, پێوستە ئەوە ئاگادار بن‌و عیسمەت ئینینۆ ئەوە بزانێت, ئایا ئەوەی لەبیر نەماوە كە ساڵی رابردوو, ئەو دەمەی یاخیبوونی شێخ سەعید لەو پەڕی دابوو پێموت: گومانی تیدا نییە توركیا بەڕووی یاخیبووندا دەوەستێتەوە‌و لە زیندانییەكان لێكۆڵینەوەیان لەگەڵدا دەكات, بەڵام ئێستا دەڵێم, كە شوێنەوارێكی هاندانی بەریتانیا نادۆزنەوە. عیسمەت پاشا بەسەر سوڕمانەوە گوێی لەو پرسیارانە گرت‌و نەیتوانی هیچ بەڵگەیەك بهێنێتەوە بۆ سەلماندنی دەستێوەردانی ئەوان لە جوڵانەوەی كورد .

لەبەر ئەو هۆیانەی باسمان كرد پەیوەندی ئینگلیز بە بزووتنەوەی شێخ سەعید لە مەنهەجیەتی رۆژئاواوە سەرچاوەی گرتووە لە بەرانبەر شۆڕشی كورد‌و غەیری كورد. شتێكی چاوەڕوانكراوە بەكارهێنانی چەمك‌و ئامرازی رۆژئاوا جیاوازە, كە لە گیانی ئەو گەلانەوە سەرچاوەی گرتووە, بۆ نموونە دەڵێن: جوڵانەوەكە كۆنەپەرستییە “ئیسلامییە”‌و كورد بەكارهێنراوە بۆ بەرژەوەندی هێزێكی ئایینی موحافیزكار, یان جوڵانەوەیەكی نەتەوەییە‌و ئایینی بۆ بەرژەوەندی نەتەوەیی‌و عەلمانی بەكارهێناوە .

لەبەرئەنجامی مەنهەجیەتی رۆژئاوا لێكۆڵەرەوان دەگەنە ئەنجامی وا دژ بەیەك, چونكە ئایین‌و نەتەوە لەلای ئەوان دوو بابەتی دژ بەیەكن, ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ رۆژگاری گریك, ناكۆكی هەمیشەیی هەبووە لە نێوان (خوا)‌و (مرۆڤ), هەروەها (ئایین)‌و (زانست). ئایین‌و كەنیسە لە مێژووی ئەوان كۆسپ بوون لە بەردەم گەشەی نەتەوەیی.

ئارەزووی كورد بۆ رزگاربوون لە زوڵمی نەتەوایەتی, لە ئاكامی سیاسەتی رەگەزپەرستانەی ئەو دەوڵەتانەوە بووە, كە كوردیان بەسەردا دابەش كراوە, پاراستنی ناسنامەی نەتەوایەتی ‌و ئیسلامیی لە مێژووی كوردستان شتێكی تازە نییە, بیروباوەڕی زۆربەی كورد ئیسلامە‌و چاوەڕێ كراوە بەو بیروباوەڕە گوزارشت لە خۆیی‌و خواست‌و قەوارەكەی بكات, بە ئیسلامەوە زەخیرەیەكی بەرچاوی دەستكەوتووە لە پێكەوەنانی قەوارە بۆ كورد, ئیسلام پاڵنەر بووە‌و هانیداوە بۆ ئازادی‌و شۆڕش بەسەر دیكتاتۆران, بۆیە نامۆ نییە زۆربەی سەركردەكانی جوڵانەوەی كوردی لە سەدەی نۆزدەهەم لەو بیروباوەڕە بن( ). وتارەكەی شێخ عوبێدوڵڵای نەهری لە (1881ز) لە ناوچیا ئەو راستییە بە ڕوونی دەسەلمێنێت, دەڵێ: (باب‌و باپیرانمان زوڵم‌و زۆرداریان قبوڵا نەكردووە, دەبێت ئەمڕۆ ئێمە راپەڕین بۆ مافی خورا‌و‌و ئیسلامەكەمان كە لە مەترسیدایە…) , هەمان شێوازی گوتاری میر بەدرخانە (1843-1843ز)‌و ناوەڕۆكی داواكارییەكانی شێخ عەبدوسسەلامی بارزانییە (1904-1914ز), كە بریتی بووە لە لابردنی زوڵم‌و زۆرداری ئیتحادییەكان لەسەر كورد‌و جێبەجێكردنی شەریعەتی ئیسلامی لە ناوچە كوردییەكان, یەكێك لە داواكارییەكانی كۆمەڵەی “ئازادی” لە كۆنگرەی دیاربەكر, لە ئابی (1924ز) بۆ حكومەتی توركی, دامەزراندنی دادگای شەرعی بووە بۆ كوردستان.

پێویستە لە چوارچێوەی رێڕەوی مێژوویی سەیری جوڵانەوەی شێخ سەعید بكرێ‌و بە درێژەپێدەری جوڵانەوەكانی پێش خۆی دابنرێ. هەردوو هێژایان “ئۆڵسن”‌و “برۆنسن” بە دووری نازانن شێخ سەعید‌و هاوڕێكانی مەبەستیان دامەزراندنی دەوڵەتی كوردی بووبێت, بەڵام بە هەستی ئیسلامیی. ئۆڵسن ئیدارە كاتییەكەی شێخ سەعید لە ویلایەتی كینج بە “خەلافەتی كینج” ناو دەبات . لە چەند سەرچاوەیەكیشەوە ئاماژە بە پەیوەندی نێوان شێخ سەعید ‌و بانگەوازكارانی خەلافەت كراوە لە دەرەوە بەتایبەت لەگەڵا موحەممەد سەلیم‌و نەوەكانی سوڵتان عەبدولحەمید, كە ئەوكات لە بەیروت دانیشتوون . بەڵام نووسەر هیچ بەڵگەیەكی دەست نەكەوتووە لەسەر پەیوەندی نێوان شێخ سەعید‌و لایەنی دەرەكی, شێخ سەعید لە بەرانبەر دادگاش پەیوەندی لەو جۆرەی رەتكردەوە, دەشگونجێت عەلی رەزا لە ماوەی گەشتەكەی بۆ حەلەب پەیوەندی كردبێت بەلایەنە نەتەوەخوازەكانی كورد، یان بانگەوازكارانی خەلافەت. بەڵگەنامەكانی توێژەرەوەی توركی “بیلال شەمشیر”م كۆكردونەتەوە لەگەڵا ئەوانەی “رۆبەرت ئۆڵسن”‌و ئەوانەی نووسەری ئەم وتارە هەمووی ئەوە دەسەلمێنن پەیوەندی لە نێوان جوڵانەوەكە‌و لایەنی دەرەكیدا نەبووە.

لەگەڵ ئەوەدا شێخ سەعید سوور بووە لەسەر نەبوونی نەخشەی لەوە پێشتری بۆ شۆڕش, بەڵام “بایراك” دوو بەڵگەنامەی دەستكەوتووە لەسەر جۆرێك لە نەخشەی دارێژراو لەگەڵا سەرەك هۆز‌و شێخانی تەریقەت، بۆ خەباتی چەكدارانە دژی حكومەتی توركی. ناوەڕۆكی هەردوو نامە ئەوە دەسەلمێنن, كە شێخ سعید كانوونی دووەم هەتا شوباتی (1925ز) تەرخانی كردبوو بۆ گەڕان بەناو هۆزە كوردییەكان, بۆ ئەوەی هانیان بدات خەبات بكەن دژی حكومەت, لە یەكێك لەو گەشتانە لەگەڵا ژمارەیەك لە سەرۆك هۆز‌و شێخەكانی ویلایەتی كینج رێككەوتوون لەسەر چەند بنەمایەك بە ناوی “تعهد نامە” بۆ دەستپێكردنی شۆرشی چەكداری, ئەمە دەقی ئەو بەڵگەنامە مێژووییەیە:

(بە هۆی ئەوەی حكومەتی توركی كۆمەڵێك كاری دژ بە ئیسلامی ئەنجام داوە, بە تایبەتی دوژمنایەتی‌و رق‌و زوڵمی لە خۆشەویستانی ئیسلام, لە كەسایەتییە ئیسلامییەكانی كورد, هەروەها حكومەتی توركی بیر لەوە دەكاتەوە هەمان مامەڵەی لەگەڵا ئەرمەنی كردووە لەگەڵا كوردیشی بكات, مەسەلەی دوژمنكاری سەركردە كوردەكانی لە ئەنجومەن هێناوەتە گۆڕێ, بەبێ‌ هۆ دووری خستوونەوە, ئێمەش بە هۆی بڕوای پتەومان بە ئیسلامەتی ‌و شانازییكردن بە كوردبوونمان, ئەوانەی لە خوارەوە واژۆمان كردووە, بڕیارماندا بە دامەزراندنی كۆمەڵەیەكی ئیسلامی كوردی, كە تێبكۆشێ بۆ بەدیهێنانی دەوڵەتێكی ئیسلامی سەربەخۆ- ئامین).

لە كاتی پشكنینی ماڵی شێخ عەبدوڕڕەحیم لەلایەن هێزەكانی ئاسایشی توركی لەگەڵا دانەیەكی تر لە ماڵی یەك لە موجاهیدان دۆزراوەتەوە, كە لە دوای شەهیدبوونی كەوتبووە دەست هێزەكانی توركی. بەڵێننامەكە بەرواری لەسەر نییە, بەڵام بایراك وای داناوە بەر لە ڕاپەڕین ئەنجام درابێت . دەبێت ئەوەی مەلا حوسێن ئاماژەی پێكردووە لەكاتی رێككەوتنامەی هۆزە كوردییەكان لە كینج بۆشەڕی حكومەت ئەنجام درابێت، بەڵام لەو بڕوایەدام مەلا حوسێن هەڵە بووبێت, كە پێی وا بووە ئەو كۆبوونەوەیە هی لقی ئازادی بووە( ).

بەدیراسەی وردی ئەو بەڵێننامەیە, ئەنجامەكەی جوڵانەوەی شێخ سەعید جیاوازی نەبووە لەگەڵا جوڵانەوەكانی پێش خۆی, كە پارێزگاری لە مەزڵومیەتی كورد‌و ئیسلامەتیان پێكەوە گرێداوە.

برۆنسن بزووتنەوەی شێخ سەعیدی لە بازنەی گشتی‌و درووستی خۆیدا بە بەشێك لە بزاڤی سۆفیگەری جیهادی داناوە, كە لە پێناو دژایەتی ئیستیعمار درووست بوون. لە لای برۆنسن ئەو بزووتنەوەیە‌و بزووتنەوەی سنووسی لە ڕۆژئاوای عەرەبی دژی ئیستیعماری ئیتاڵی, لە هەردوو حاڵەتدا بزووتنەوەی سۆفیگەری بە بەرگری‌و ئاراستەكردنی تواناكان لە دژی دوژمنی زەوتكەر خزمەتی باشی كردووە .

عەبدولمەلیك فورات لە چاوپێكەوتنەكەیدا هەمان بۆچوونمان دەداتێ لەسەر هەڵسەنگاندنی بزووتنەوەكەی باپیری: (جوڵانەوەكەی باپیرم وێكچووە لەگەڵا جوڵانەوەكانی دی ئیسلامی دژ بە ئیستیعمار, وەكو جوڵانەوەی سنووسی لە لیبیا‌و مەهدی لە سۆدان ‌و جوڵانەوەی خەلافەت لە هیند. جیاوازییەكە لەوەدا بووە ئەوان راستەوخۆ دژی ئیستیعمار جەنگاون, بەڵام جوڵانەوەی شێخ سەعید لەگەڵ ئیستیعماری نوێی توركی بووە, كە لە حكومەتی مستەفا كەمال خۆی دەنواند) .

ئەو وتارەی شێخ سەعید, كە لەسەرەتای راپەرین لە گوندی پیران لە (13)ی ئازاری (1925ز) وتوویەتی باشترین بەڵگەیە, كە دەڵێ:

حكومەتی ئەنقەڕە قوتابخانە ئیسلامییەكان‌و ئیدارەو دامەزراوەكانی پەیوەست بە ئیسلامی هەڵوەشاندەوە, بە تایبەت ئەوقاف, ئەو قوتابخانانەی راستەوخۆ بەهی تازەی نەتەوەیی بەستۆتەوە, رۆژانە هەندێك لە بێباوەڕان بەرانبەر ئایین‌و پێغەمبەر زمان درێژی دەكەن, بۆیە بە گوێرەی توانای خۆم بڕیارمدا جیهاد دەست پێبكەم, بە ویستی خوا هەوڵێكی باش دەدەین .

پۆختەی ئەنجامگیری

شۆڕشی شێخ سەعید بایەخی گەورەی هەبووە لەسەر مێژووی بزووتنەوەی نەتەوایەتی كوردی ‌و بزووتنەوەی ئیسلامیی ‌و خواستە دیموكراتییەكان لە توركیا, لەناوچوونی شۆڕش ‌و دووبارە گەڕانەوەی كوردستان بۆ ژێردەسەڵاتی نێزەی مستەفا كەمال ئازارێكی جەرگبڕ و قۆناغێكی تاڵا بوو لە مێژووی گەلی كورد لە كوردستانی باكوور. دیڤید مەكدواڵا لێكۆڵینەوەی بەنرخی هەیە لەسەر شۆڕشی شێخ سەعید, دەڵێ: مستەفا كەمال شەڕیكی تۆكمەی بۆ پاكتاوی رەگەزی دەست پێكرد, ناوچەكە لەو رۆژەوە كەوتۆتە ژێر فەرماڕەوایی ئەحكامی عورفی, لە دیارترین سیماكانی تۆقاندن پێكهێنانی دادگایەك بوو بە ناوی “داگای سەربەخۆ”, دادگایەكی گەڕۆك بوو لە شارە كوردییەكان, بڕیاری لە سێدارەدانی بە سەر سەدان كەسدا سەپاند. هێزە سەربازییەكانی كەمالی وەكو هار تەڕ‌و وشكیان پێكەوە دەسووتاند, ترس‌و تۆقاندن لەناو گوند‌و شارە كوردییەكان بڵاوببۆوە, لەگەڵا گرتن‌و رەشبگیری ‌و دەستبەسەراگرتنی سامانی خەڵكی. وای لێهات رۆژانە هەزاران كەس گوندە وێرانەكانیان بە جێدەهێشت, لە ساڵانی (1925 تا 1935ز) ئەفسەرە كەمالیە توركەكان بە موزایەدەی ئاشكرا لە كوردستان كەلوپەل‌و بەرهەمی كشتوكاڵی‌و هەتا مەڕوماڵاتی كوردانیان لە شارە توركییەكان دەفرۆشت . بە ئاشكرا‌و نامرۆڤانە هەزاران لە هاوڵاتیانی كورد دەبینران بە ناچاری لە باری ئاوو هەوای زۆر قورس دا بە پێ دەرۆیشتن, بەر لەوەی بگەنە ئەو ناوچانەی بۆیان دیاری كرابوو لە رۆژئاوایی توركیا, لە سەرما‌و لە برسان دەمردن, هەتا هەندێ لە خاوەن ویژدانی تورك وەكو رەزا نوور لە بیرەوەرییەكانیدا ئەو كارانەی ریسوا كردووە‌و بە وەحشیگەری ناوی بردووە.

لەسەر ژمارەی كوژراوو بریندارەكان سەرژمێری ورد لە بەردەستدا نییە, بەڵام قوربانیانی ئەو شاڵاوە بە هەزاران كەس مەزندە دەكران, كوردساتی باكوور لە بەردەم نەخشەی پاكتاوی رەگەزی لە مەترسیدا بوو . بەرپرسانی تورك مەبەستی رەگەزپەرستی‌و نازیچێتی خۆیان نەشاردۆتەوە لە بەرانبەر لە ناوبردنی كورد, لە نیسانی ساڵی (1925) عیسمەت ئینینۆی كوردی بەتورككراو ‌و سەرۆكی وەزیران بەراشكاوی لەبەرانبەر یانەی نەتەوەیی توركی وتی:

 (ئێمەی نەتەوەخوازەكان نەتەوایەتی تاكە هۆكارە وەكو ئومەت كۆی كردوینەتەوە, ئەم گەلە زۆرینەی توركە‌و هەر دەبێت تورك گەورە بێت, ئەوانی تریش گوێڕایەڵییان لەسەرە, لەسەرمانە بە هەرچی لە توانامان دایە نەتەوەكانی تر لە چوارچێوەی بەتورككردن بتوێنینەوە, ئەوەی بەرهەڵستی ئەو سیاسەتەمان بكات لەناوی بەرین, ئێمە وەكو تورك پابەندین خزمەتی هەموو ئەو نیشتیمانە, ئەوانەش لەناو دەبەین ئایین دژمان بەكاردەهێنن) .

“هنری دۆبیس”ی كۆمیساری باڵای بەریتانی لە عێراق لە تشرینی دووەمی (1927ز) لە چاوپێكەوتنێكیدا لەگەڵا تۆفیق روشدی سەراج ئوغلو, وەزیری دەرەوەی توركیا, لەسەر زاری ئەوەوە بەو شێوە باسی كوردی كردووە: (گەلی كورد گەلێكی سەرەتایی‌و دواكەوتووە, قبوڵی پێشكەوتن‌و شارستانی ناكەن, قورسە لەگەڵا دەوڵەتی توركیای هاوچەرخ تێكەڵا بكرێن، یان بكەونە پێشبڕكێوە, تورك لە ڕووی شارستانی‌و ژیری‌و ئابووری باڵاترن‌و لە داهاتوو ناچار دەبن كۆچ بكەن بۆ عێراق‌و ئێران, ئەوەی دەمێنێتەوە لە ناودەچن، یان لە ناو كۆمەڵگای توركیدا دەتوێنەوە, ئەمە یاسای ململانێیە, ئەنجامێكی چاوەڕێكراوە, مانەوە بۆ بەهێزترینە, چارەنووسی ئەوان زیاتر نابێت لە ئەرمەن یان هێندییە سوورەكانی ئەمریكا) .

 ئەوەی شایانی باسە هێرشەكانی پاكتاوكردن بە بەرچاوی هێزە رۆژئاوایەكانەوە بووە, بە تایبەت بەریتانیاو فەرەنسا, هەریەك لەوانە دەستی هاوكاری ئابووری‌و سیاسییان بۆ مستەفا كەمال درێژ كرد‌ووە‌و ئاماژەیەكی پەنجەشیان نەداوەتێ بۆ وەستاندنی ئەو قەسابخانەو مەرگەساتە, ئەوكات نوخبەی كوردیش لەژێر كاریگەری دروشمە بریقەدارەكانی رۆژئاوادا بووە لە بابەت مافی مرۆڤ ‌و مافی چارەنووسی گەلان. بەڵگەنامە بەریتانی‌و فەرەنسیەكانی پەیوەندیدار بە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست ئاگاداری تەواوی شەڕی پاكتاوی رەگەزی بوون لە كوردستان ‌و بێدەنگییان هەڵبژاردووە, چونكە مستەفا كەمال ئەوكات ببووە ئەسپی تەڕوادە لە بەرانبەر خزینی كۆمۆنیستی. شاڵاوەكانی ئەنفال‌و پاكتاوی رەگەزی لە كوردستان لە ساڵانی (1985) بۆ (1988ز) مێژووی دووبارە بووەی هەمان رابردووە, كە رۆژئاوا بۆ بەرهەڵستی لە خزینی ئێران سەدام حوسێنی كردبووە ئەسپی تەڕوادەو بێدەگی لە بەرانبەر مەرگەساتەكانی كوردستان هەڵبژارد.

لەناوچوونی بزووتنەوەی شێخ سەعید كۆتایی قۆناغێك ‌و سەرەتای قۆناغێكی تازە بوو لە مێژووی جوڵانەوەی كوردی. لێرەوە رۆڵی سەركردایەتی تەقلیدی كوردی “شێخەكانی تەریقەت” كۆتایی هات, ئەو قۆناغە سەد ساڵی خایاند, قۆناغی تازە “رۆشنبیران ‌و ئەفسەران ‌و عەسكەرییەكان” بوونە سەرقافڵەی جوڵانەوەی كوردی. ئەوە لەسەرەتای پێكهێنانی خۆیبوون‌و سەركردایەتی شۆڕشی ئاگری (ئارارات)ەوە تێبنی دەكەین, لە گرنگترین شوێنەوارێك كە شۆڕشی شێخ سەعید بە جێیهێشت ئەو رێگا سەركوتكەرانەیە بووە, كە كۆسپی گەورەی خستەبەردەم هاواری برایەتی نێوان كورد‌و تورك. ئەم دوو گەلە لە ڕووی كۆمەڵایەتی‌و سیاسیییەوە مێژووی هاوبەشیان هەبووە, لە ڕۆژگاری عوسمانییەكان بەشدار بوون لە داڕشتنی شارستانییەتی ئیسلامی, بەڵام لەسەردەمی ئیتیحاد‌و تەرەقی (1909-1918ز)یەوە بە هۆی سیاسەتی رەگەزپەرستانەی ئیتیحادییەكان لە بەرانبەر رەگەزە ناتوركەكان ئەم برایەتیە لە ناوچوو, لە دوای لەباریەكچوونی شۆڕشی شێخ سەعید قۆناغێكی تازە لە سەركوتكردن دەستی پێكرد, ئەم رەوشی سەركوتكردنە كاریگەری زۆری هەبوو لەسەر چاندنی بیرۆكەی نەتەوایەتی لەناو كورد. قەدری جەمیل پاشا, كە یەكێك بووە لە پێشەنگانی نەتەوەخوازی كورد دەڵێ: (سەرەڕای زیانی زۆری مادی‌و مرۆیی‌و بەزۆر كۆچ پێكردن, بەڵام سوودی گەورەی هەبووە لەسەر تەشەنەكردنی بیری نەتەوایەتی. لەو بڕوایەدام ئەگەر نیشتیمانپەروەران چەندان ملیۆنیان خەرج بكردایە ئەو سەركەوتنە گەورەیان بەدەست نەدەهێنا. زیادەڕەویم نەكردووە ئەگەر بڵێم: سیاسەتی توند‌و تیژی بەرانبەر كورد نزیكەی نیو سەدە وریا بوونەوەی بەرەو پێش برد) .

مستەفا كەمال‌و عیسمەت ئینینۆ سوودیان لە جوڵانەوەی شێخ سەعید وەرگرت بۆ پتەوكردنی دەسەڵاتی تاكڕەوانەی خۆیان, زەنار سەلۆپی دەڵێ: راپەڕینی شێخ سەعید وەكو هۆكاری رزگاركردنی مستەفا كەمال وابوو لەكەوتن. لە دوای شەڕی یۆنان مستەفا كەمال لە خۆبایی ببوو, گرنگی بەو هاوڕیانەی نەدەدا, كە لەكاتی خەبات لەگەڵیدا بوون, لەو بارودۆخەدا هەریەك لە ڕەئوف بەگی سەرۆكی سوارەی حەمیدیەی كۆن‌و عەسكەریە نزیكەكانی رێكخراوێكی بەرهەڵستكاریان بە سەرۆكایەتی كازم قەرە پاشا درووست كردبوو, بە ناوی “پارتی كۆماری پێشكەوتووخواز”, هەر لە دوای دامەزراندنییەوە بەماوەیەكی كەم پشتگیری فراوانی هەبوو, بە شێوەیەك لە شكۆ‌و كەسایەتی مستەفا كەمالی كەمكردبۆوە, مستەفا كەمال دوای ئەوەی راپەڕینی شێخ سەعیدی كردە پەیژەیەك بۆ لێدانی بەرهەڵستكاران, دوو دادگای لە ئەنقەڕە‌و دیاربەكر دانا, دەسەڵاتی زۆری پێدان, لەوكاتە لایەنگرانی پارتی كۆماریشی دوورخستەوە . بە بیانووی پارێزگاری وڵات لە هێزی كۆنەپەرستی‌و دۆستی ئیستیعمار، عیسمەت ئینینۆ فەرمانیدا هێرش بكەنە سەر بارەگای “پارتی كۆماری پێشكەوتووخواز”و دەستبەسەر كەلوپەلەكانیان ‌و (22) كەس لە سەركردە ناودارەكانیدا بگرن, هەروەها عیسمەت پاشا بارەگای پارتی ئیتیحادییەكانی داخست‌و (11) كەسی لە سەركردەكانی گرت, بۆ دەرباز بوون لە بەرهەڵستكارانە كۆمەڵێك كاری سەركوتكەرانەیان گرتەبەر لە دژی رۆژنامەگەریەتی ‌و یەكێتی نەقابەكانی كرێكاران, بەمەش دیكتاتۆریەتی تاكە حیزبی جێگیربوو.

ژمارەیەك لە توێژەرەوان جوڵانەوەی شێخ سەعید دەبەستنەوە بە ئەنجامدانی كۆمەڵێك رێوشوێنی مستەفا كەمال, گوایە هەوڵی حكومەت بووە بۆ ریشەكێشكردنی دواكەوتوویی‌و دەرەبەگایەتی‌و رژێمی كۆن “خەلافەت”. ئەم هەنگاوانە هەموویان توند بوون بۆ دژایەتی ئیسلام‌و رەمزی دامەزراوە ئیسلامییەكان. لە (30)ی تشرینی دووەمی (1925ز) حكومەت یاسایەكی دەركرد, بە پێی ئەو یاسایە تەنگی بە رێڕەوە سۆفییەكان هەڵچنی ‌و تەكیەكانی داخست‌و دەیان شێخ‌و زانای گەورەی لە كوردستان لە سێدارەدا, ئەم هەنگاوانە بە تەنیا لە ناوچە كوردییەكان نەبوو, بەڵكو حكومەت یاسای دژە ئیسلامەتی دەردەكرد بۆ بە رۆژئاواییكردنی كۆمەڵگای توركی, لە گرنگترین ئەو یاسایانە “یاسای مەدەنی” بوو, كە لە (24)ی نیسانی (1926ز) دەرچوو لە یاسای فەڕەنسی ‌و سویسری وەرگیرا بوو، شوێنی یاسای شەریعەتی گرتەوە. لە (25)ی تشرینی یەكەمی (1925ز) یاسای جل‌وبەرگی مەدەنی “قیافە قانون دیفرمی” دەرچوو, بەم یاسایە بەرگی رێكپۆشی ژنانی قەدەغەكرد ‌و لە جێی ئەوە بەرگی رۆژئاوایی بەسەر ژن‌و پیاوانی توركیادا سەپاند, لە (1)ی تشرینی دووەمی (1928) “حرف قانون”ی دەركرد بۆ قەدەغەكردنی بەكارهێنانی ئەلف‌و بێی عەرەبی لە نووسینی توركی ‌و لە جێگای ئەوە مستەفا كەمال بە پشتیوانی هەندی لە ڕۆژهەڵاتناسانی جولەكە ئەلفو بێی لاتینی دانا بۆ زمانی نووسینی توركی .

جوڵانەوەی شێخ سەعید گەلێك وانە‌و پەندی گرنگی تێدایە بۆ گەلی كورد بە گشتیی‌و رەوتی ئیسلامیی لە كوردستان بە تایبەت، بەڵام ئێرە جێگای درێژەدان بەم باسە نییە*.

دادگاییكردنی شێخ سەعیدی پیران لە بەردەم دادگای سەربەخۆ ” ئیستیقلال” لە دیاربەكر (1925ز).

پ: لە كوێ خوێندووتە؟

و: لە خوێندنگای زانستی ئیسلامی لە مووش ‌و مەلازگرد‌و بالۆ.

پ: لە خوێندنگای ئایینی یان میری ‌و لەسەر دەستی كێ خوێندوتە؟

و: لە خوێندنگای ئایینی فێر بووم, یەكەم مامۆستام شێخ حوسێنی مامم بوو, دواتر لە لای موحەممەد ئەمین ئەفەندی موفتی بالۆ‌و شێخ عەبدوڵڵای مەلازگرد‌و شێخ موسا ئەفەندی لە خونس خوێندوومە.

پ: چیت خوێندووە؟

و: ئەنوار “الانوار”, نووسین “موحەڕەر”, رێزمانی عەرەبی “النحو”, سەرف, مەعانی, ئیشارە, بەیان, بەدیع‌و چەند بابەتێكی تری پەیوەست بە بیروباوەڕ “العقائد“.

پ: كەی بیرتان لە یاخیبوون كردەوە, هاندەرێكت هەبووە، یان پەیامتان بۆ هاتبوو؟

و: هیچ پەیامێكم بۆ نەهاتووە, بەڵام لە كتێب خوێندومەتەوە, ئەگەر حاكم شەریعەتی پیادە نەكرد پێویستە لێی یاخی ببیت, ویستم بۆچوونی خۆمان بۆ حكومەت روون بكەمەوە بە تایبەت لەسەر شەریعەت, بەڵام ویستی خوا هاتە سەر ئەو شۆڕشە, هەڵگیرساو نەمانتوانی لێی دەربچین؟

پ: وتتان لە حاڵەتی جێبەجێنەكردنی شەریعەت دەرچوون لە دەسەڵاتی حاكم واجبە, ئەو بابەتە هیچ بنەڕەتێكی هەیە؟

و: نەخێر, دەزانم كە جێبەجێكردنی شەریعەت واجبە, لەوەش ئاماژەت پێكردووە هیچ بنەڕەتێك ئاگادار نیم.

پ: كەواتە تێگەیشتم لەو حاڵەتەی پێشەوا هەڵەی كرد هەموو مرۆڤێك مافی هەڵگەڕانەوەی هەیە, مەبەستی ئێوە ئەوە نییە؟

و: نەخێر ئەوە نییە تۆ وتت, بەڵام لە سەرەتاوە مەبەستمان هەڵگەڕانەوە نەبووە, كەوتمە ژێر كاریگەری بارودۆخ‌و بەسەرمدا سەپا, من بە خەڵكم نەوتووە كەی ویستان لە دەسەڵاتی حكومەت دەرچن, بەڵكو وتوومە لە حاڵەتی لابردنی شەریعەت دەرچوون واجبە.

پ: ئایا كە یاخیبوونتان راگەیاند مانای وایە بە تەواوی قەناعەتتان لەم وڵاتە شەریعەت جێبەجێ ناكرێ؟

و: كتێبی خوا جەختی لەسەر ئەو بارودۆخە كردۆتەوە كە ئاماژەت پێدا لەسەر دەرچوون لە دەسەڵاتی حاكم, جێبەجێكردنی شەریعەت مانای قەدەغەكردنی زینا‌و كوشتن‌و مادە سەرخۆشكەرەكان‌و…هتد. سوپاس بۆ خوا موسڵمانین, نابێ جیاوازی بكەین لە نێوان كورد‌و تورك, ئەوانە ئێستا هەیە‌و باوەڕی ئێمە لەسەر قورئانی پیرۆز بنیات نراوە.

پ: سەماحەتی شێخ با لەو بابەتانە بگەڕێین‌و هۆیە راستەقینەكانی یاخیبوونتان بۆمان روون بكەوە؟

و: ئەوەی روویدا لە پیران لە پێكدادانی نێوان هەردوولا “جەندرمە‌و لایەنگرانی شێخ سەعید. وەرگێڕ”, كە بەرپرسیاریەتی كەوتە سەرشانم, من داوام كرد لە ئەفسەرانی جەندرمە‌و سوور بووم لەسەر بەردانی گیراوەكان, بەڵام ئەفسەرانی جەندرمە بەهەرسێ تەڵاق سوێندیان خوارد, كە بەزەبری هێز ئەوانە دەگرن.

پ: ئایا بەر لەوەی بچنە پیران بیرتان لە هەڵگەڕانەوە كردبۆوە؟

و: بەڵێ بیرمان لێكردبۆوە, بەڵام ئەوەم بەبیردا نەدەهات سەركردایەتی جوڵانەوەی چەكداری بكەم, بیرم دەكردەوە كە حكومەت بدوێنم لەسەر یەكانگیركردنی ئەو یاسا لەگەڵا شەریعەت‌و مەبەستم بووە ئەو داواكارییانە بنێرم بۆ ئەنجومەنی نوێنەران.

پ: بۆ چی ڕاستەوخۆ نەتتوانی حكومەت بدوێنی؟

و: ئیمام ئەگەر شەریعەتی جێبەجێ نەكرد لە ڕووی شەرعییەوە واجبە لە دەسەڵاتی دەرچی, من هەوڵم دا ئەم راسپاردەیە لە بەرامبەر خوا جێبەجێ بكەم.

 پ: بەڵام سەماحەتی شێخ پێشتر فەرمووت موسڵمانان بران، ئایا دەگونجێ بۆ كوشتنی یەكتر هانیان بدەیت؟

و: بڕواداران لە ئاییندا بران, بەڵام لە هەندێ حاڵەتدا دەبێت لە ئیمام هەڵبگەڕێیتەوە, هەروەكو لە كتێبی پیرۆز “قورئان”دا هاتووە.

پ: تێناگەم، نازانم چۆن خەڵك لە دژی یەكتر هاندەدرێن كە ئەوان لە ئاییندا بران؟

و: ئایا ئەوانەی شەڕی “عەلی”یان دەكرد هاودین نەبوون؟ هەندێ جار شەڕ لە نێوان هاودینان روو دەدا.

پ: فەرمووت لەو بارودۆخەی سەرەوە جیهاد واجب دەبێت, بەڵام هەڵوێستت كامەیە لەوكاتەی كافران زاڵا دەبن بە سەر خاكی موسڵمانان‌و بێرێزی بە قورئان دەكەن؟

و: لەو حاڵەتەش جیهاد واجب دەبێت.

پ: لەو كاتەی یۆنانییەكان هەموو خاكی ئێمەیان گرت, خۆت‌و چوار هەزار لە پیاوانت بۆچی نەهاتن بۆ شەڕ؟

و: لەوكاتە ئەگەر دەرفەت هەبوایە زۆرمان پێخۆش بوو بێین بۆ شەڕ‌و دوانەدەكەوتین, بەڵام نەیاندەویست, سەرەڕای هەژاری‌و كۆچەرایەتیمان, ئەگەر داوا بكراینایە لە شەڕ دوانەدەكەوتین.

پ: لەكۆێ نەخشەی هەڵگەڕانەوەتان دانا‌و كێتان لەگەڵدا بوو؟

و: رێوشوێنی سەرەتایمان نەبوو, رووداوی پیران روویدا‌و تێوەگلایین, بەڵام لەوكاتەی گەیشتمە لیجە (گوندێكی كینج. “وەرگیڕ” لەگەڵا كەس بە ئاشكراو نهێنی قسەم نەكردووە لەسەر یاخیبوون‌و پێش هەڵگیرسانی شۆڕش خۆمان ئامادە نەكردبوو.

پ: بەچەند رۆژ لە دوای گەڕانەوەی عەلی رەزای كوڕت شۆڕش دەستی پێكرد؟

و: نزیكەی بە مانگێك دوای گەڕانەوەی ئەو شۆڕش دەستی پێكرد.

پ: لە بابەت هەڵگەڕانەوەتان لە ئەستەنبوڵا كوڕەكەت لەگەڵ كێ قسەی كردبوو؟ هەروەها چ هەواڵێكی بۆ هێنا بوون؟

و: ئەو بە هیچ شێوەیەك لە ئەستەنبوڵا لەسەر مەسەلەی یاخی بوون نەدوابو, كاتێ گەیشتەوە هەر زوو وام دانابوو خالید بەگ دێت, نەهات‌و كوڕەكەی بە نوێنەرایتی ئەو هات كە بابی گیراوە, لەوە پێش لێی ئاگادار نەبووم.

پ: بەڵام لە دوای گەڕانەوەی كوڕەكەت لەناكاو لێدوانی ئێوە لەسەر شەریعەت هات, پێم وایە ئەمەتان لە ئەستەنبوڵەوە پێ گەیشتبێ, وانییە؟.

و: بەڵی میوانی كوردێكی خونەیس بووەو داوای سەردانی هێژا عەبدولقادری ئەفەندی كردووە.

پ: علی ڕەزا بۆچی چوو بۆ ئەستەنبوڵا؟

و: چەند ڕانە مەڕێكی بردبوو بە بازرگانێكی حەڵەبی بفرۆشێ

پ: لە دوای گەڕانەوەی لە كوێ چاوت بە كوڕەكەت كەوت؟

و: لە”شوشر” چاوم پێی كەوت.

پ: وتت جەندرمە هاتنە گوند‌و رووداوەكە روویدا؟

و: ئەگەر جەندرمەكان نەپێكرانایە دەمتوانی بە رێگەی نامە چارەسەری بكەم.

پ: بۆچی خەڵكت هاندا لە جەندرمەكان هەڵگەڕێنەوە, كە ئەوان ئەركی خۆیان بەجێ دەهێنا؟

و: ئەوان بەئەركی خۆیان هەستاون, بۆ من مەسەلەیەك نییە, ئەوە كەوتنە شەڕەوە بەڵام من ئامۆژگارییم كردن كە پەلە نەكەن.

پ: بە ئامۆژگارییەكەی ئێوە چ لە مەسەلەكە گۆڕا؟

و: بەڵێ, بەڵام شەڕ هەر روویدا.

پ: ئایا ئەو شەڕەی رویدا شایستە بەوە بوو خەڵك لەسەر یاخیبوون هانبدەی؟

و: من گوندەكەم بەجێهێشت, بەڵام دوای من هەڵگەڕانەوە روویدا‌و من بوومە سەرۆكی ئەو جوڵانەوەیە.

پ: شەڕ روویدا یان نا؟ ئایا ئێوە سەركردایەتیتان نەدەكرد؟

و: پێش ئەوەی من بچمە دارهانییە (شارێكە لە كینج “وەرگێڕ”), شۆڕشگێڕان گەمارۆیان دابوو.

پ: گەیشتنی جەندرمەكان هۆیەك بووە؟ یان پێشتر راگەیاندن‌و نەخشەیەك هەبووە؟

و: ئەگەر ئەوە رووی نەدابا‌و جەندرمە هۆكارێك نەبووبان دەتوانرا لە ڕێگەی نامەو قسەكردنەوە لەگەڵا حكومەت ناكۆكییەكان چارەسەر بكرایە, یان دەتوانرا یاخیبوون بۆ شەش مانگ یان ساڵێك دواخرابا، یان هەر رووی نەدابایە.

پ: ئەگەر رووداوی جەندرمە نەبوایە بۆچوون‌و عەزمی پێشتری ئێوە وابوو یاخیبوون دوای شەش مانگی تر هەر رووی دەدا, ئەمە وانییە؟

و: ئەگەر ئەوان نەهاتبان, دەتوانرا رێگە بگیرێ لەوەی روویدا, بەڵام لەگەڵا هەموو ئەوانە قەدەری خوایەو روویدا.

پ: دەبینم ئێوە هەموو شتێ‌ دەگەڕێنەوە بۆ قەزاو قەدەر, بەڵام ناتوانرێ‌ بەشێكی بگەڕێنەوە بۆ ویستی مرۆڤ؟.

و: بەڵێ‌ مەسەلەی ئارەزوومەندی هەیە, ئێمە مرۆڤین‌و نكۆڵی لەوە ناكەم هەست‌و ویستمان هەیە.

پ: هەر بەتەنیا یاخیبوون؟ پێم وانییە, كێ پشتیوانی لێ‌ دەكردن؟.

و: هیچ كەسێ هانی نەداوین نە لە ناوخۆ ‌و نە لەدەرەوە, مەبەستم لەدەرەوە بێگانەیە, هەروەها لە ناوخۆی توركیاش هیچ هێزێك هانی نەداوین لەسەر ئەو جوڵانەوەیە.

پ: كەواتە ئەوەی لێی تێگەیشتم ئێوە بە تەنیا شۆڕشەكەتان ئامادە كردووە؟

و: بەڵێ ئەوەم لە خەیاڵا بوو, خۆزگەم دەخواست بە زانایان ‌و پایەداران‌و وەكیلەكان (مەبەست لە پەرلەمانی توركیە, “وەرگێڕ”) گەیشتبام‌و وتووێژم لەگەڵا كردبان‌و داوام كردبان بۆ جێبەجێكردنی شەریعەت‌و خواستی ئایین, ئەو ئاواتەم نەهاتەدی.

پ: راوێژت بە زانایان ‌و وەكیلەكان كرد؟

و: هەوڵمدا بەڵام نەمتوانی, چونكە رووداوەكە روویدا‌و دەرفەتێك بۆ ئەم كارە لە بەردەستدا نەمایەوە؟

پ: لەو نامەی بە ناوی خۆتانەوە واژۆتان كردووە نازناوی ئەمیری موجاهیدانتان بۆخۆتان داناوە, ئایا پیاو دەبێت نازناوی وا بۆ خۆی دابنێت؟

و: لە سەرەتاوە لەكاتی گفتوگۆم لەگەڵا ئەو فەرماندانەی لەژێر فەرمانمدا بوون بەو ناوەوە نامەم واژۆ كردووە, بەڵام دوای ماوەیەك حەزم بەو ناوە نەدەكرد‌و نامەم بەناوی خزمەتكاری موجاهیدانەوە واژۆ دەكرد, چونكە من بوومە خزمەتكاری ئەوان.

پ: ئایا پێش ئەوەی هێرش بەرنە سەر دیاربەكر‌و دەستی بەسەرا بگرن راوێژتان كرد؟

و: من لایەنێك نەبووم لەو هێرشە‌و ئاغایەكان ئەمەیان رێكخست.

پ: ئێستا تێگەیشتم نەتانتوانی دیاربەكر رزگار بكەن, بەڵام پرسیارەكە ئەوەیە كێ‌ بۆ ئەو قەناعەتە هانیدان كە رزگاركردنی ئاسانە؟

و: پێمان وابوو چەند شەڕێك روو دەدات‌و دوایی سەركەوتن بۆ كورد دەبێت بەڵام ئەمە نەهاتەدی.

پ: دەیانوت جەمیل پاشاو نەقیب زادە دۆستی ئێوەن, ئەمە وایە؟

و: من كەسیان ناناسم، بەڵام وەكو گوێم لێ‌ بوو كە ئەكرەم جەمیل‌و نەقیب زادە لە دۆستانی شەریعەتن, من بۆخۆم نایاناسم بەڵام گوێم لێ‌ بووە ئەوانە لە بانگەوازكارانی شەریعەتن, دەیانوت لەكاتی هێرشكردنە سەر شار هاوكارمان دەبن, بەڵام ئەمەم تەنیا گوێ لێ بوو, نەمزانی ئەمە راست دەرچوو یا نا؟.

پ: بەڵام چاكتر نەبوو دڵنیا بوونایە لە درووستی ئەم هەواڵە؟

و: لەكاتی شۆڕش چەندان قسە‌و درۆ‌و دەلەسە هەن, كە سنوور‌و چاودێرییان بەسەرەوە دانانرێ, بۆ نموونە دەیانوت شاری “مۆش” ئازاد كراو شاری “بەدلیس” ئازاد كرا, بەڵام دواتر دەركەوت پڕوپاگەندە بوو, پۆستە‌و هۆیەكانی گەیاندنمان نەبوو ئەم پڕوپاگەندانە یەكلایی بكەینەوە.

پ: ئەگەر ئەمە هەموو راست نەبێت‌و پێوست نەكات ئەدی چۆن پاساوی بەفیڕۆچوونی ئەم هەموو خوێنڕشتنەی ناو نەوەكانی ئومەتی مەحەمەد دەهێننەوە؟

و: بەڵام ئەوەی بوو هێرش كرایە سەر “دارهنی”‌و راپەڕین لە”خونەیس” روویدا, دەزانم خوێنرشتن مەسەلەیەكی ناشەرعیە, بەڵام من فەتوام دەستكەوتبوو.

پ: فەرماندەی هێرشی سەر شاری عەزیز كێ بووە؟

و: پێشتر شێخ شەریفم بە سەر ئەو بەرەیەوە دانابوو.

پ: فەرماندەكانی تر كێ بوون؟.

و: بەرەی “خارنك”م بە شێخ شەریف راسپارد, كە دەسەڵاتی هەتا بالۆ درێژ دەبۆوە, شێخ “عەبدوڵڵا ملیكانلی”م بە سەر كیرفانی‌و موش دانا بەڵام شێخ حەسەن نەگەیشتە شوێنی خۆی‌و سەرۆك هۆزەكان‌و موختاری ناوچەكە ببوونە فەرماندە, من سوپایەكی تۆكمەم نەبووە, بۆیە ناچاربوم بۆیان بنووسم, كە بەردەوام بن لەسەر كاری خۆیان.

پ: گریمان شاری دیاربەكرتان ئازاد كرد, دواتر بەنیازبوون چی بكەن؟

و: لە دوای ئازادكردنی دیاربەكر بیرمان لەوەدەكردەوە كە زانایان‌و پایەدارانی شار كۆبكەینەوە‌و حكومەت بدوێنین, سەرەڕای ئەمەش عارەق قەدەغە بكەین‌و دووبارە خوێندگا ئایینییەكان بكەینەوە.

پ: ئایا ئازادكردنی دیاربەكر هەنگاوێكی سەرەتایی بوو بۆ دامەزراندنی كوردستانێكی سەربەخۆ؟

و: دامەزراندنی كوردستانێكی سەربەخۆ, لە كاتی راپەڕین شتێكی لەوجۆرە بە بیرماندا نەهاتووە, بە تەنیا بیرمان لە جێبەجێكردنی شەریعەت كردبۆوە‌و سەرۆكی دەوڵەتی كوردییم قبوڵا نەكردووە, ئەمە لە توانای مندا نەبووە.

پ: سەبارەت بەو بابەتە (دەوڵەتی كوردی ـ “وەگێڕ”) بەیاننامەیەك هەیە, ئایا تۆ ئاگاداری؟

و: من لەو بەیاننامە ئاگادار نیم‌و نازانم كێ نووسیویەتی؟

پ: گریمان شاری دیابەكرتان ئازاد كرد‌و حكومەت بەپیر داواكارییەكانتانەوە نەهات, ئایا ئامادەبوون لە شار بكشێنەوە؟

و: بیرم لەو ئەگەرە نەكردۆتەوە, بەڵام دەزانم ئەنجومەنی نوێنەران خەڵكی دیندارن, بۆیە ئومێدی خێرم پێیان هەبووە, كە رازی بن لەسەر داواكارییەكانمان‌و دووبارە قوتابخانە زانستییەكان بكەنەوە.

پ: ئێوە چۆن جورئەتان كرد بە ڕووی هێزەكانی كۆماری توركیای مسوڵماندا بچنەوە, ئێوە دەزانن ئەو هێزانە دەتوانن بە تەواوی بەسەرتاندا زاڵا دەبن؟

و: هیچ ئاماژەیەكی ورد یا نیشانەیەكمان نەبووە لەسەر قەبارەی هێزی سوپا, من پێم وانەبوو ئەو هێزە بەو توندیە شەڕمان بكەن.

پ: سەرەڕای ئەوەی پێشتر چاوەڕوانت نەدەكرد بەڵام ئێستا دەزانی؟

و: بەڵێ.

پ: سەماحەتی شێخ تكایە پێمان بڵێ یاخیبوونەكەتان ئاكامی پێشتری بووە یان رووداوێكی لەخۆوە بووە؟

و: نازانم كێ لەوە بەرپرسە.

پ: چۆن دەتوانن بەناوی ئەو داواكارییانە بەشێكی نیشتیمان داببڕن‌و پیلان بگێڕن, باشتر نەبوو لەسەر ئەو داواكارییانە پێش یاخیبوون بچووبانایە لای حكومەت؟

و: كات نەبوو.

پ: لەو حاڵەتەی حكومەت بەپیر داواكانتانەوە نەهاتایە ئێوە چیتان دەكرد؟

و: ئەگەر حكومەت داواكانی پەسند نەكرد, هەر هیچ نەبێت خۆمان لێی بەدوور دەگرت ‌و لە نیشتیمانی خۆمان دادەنیشتین, ئەگەر حكومەت رێگەی نەداینایە كۆچمان دەكرد, ئەگەر دەرفەتی ئەوەشمان نەبوایە خۆمان لێی بێبەری دەكرد.

پ: لەو نامەی بۆ گوندی لیجەت ناردووە بەدیاردەكەوێ هەندێ ئامادەكاری هەبووبێت بۆ هەڵگەڕانەوە.

و: من ئەو نامەیەم نەنووسیوە‌و لە ناوەڕۆكی ئاگادار نیم.

پ: وتت دوای سەرهەڵدانی یاخیبوون ئێوە بوونە فەرماندەی, ئەگەر پێشتر نەخشە نەبوایە چۆن ئەوان تۆیان ناسی ‌و بە فەرماندە قبوڵیان كردی؟

و: لە كاتی رووداوی پیران لە ناوچەكە بووم, ئەوە تەقدیری خوا بوو بوومە فەرماندەی راپەڕینەكە, ئەگەر تەگبیری لە پێشتر هەبوایە بەو رۆژە نەدەگەیشتین.

پ: بایەختان بەچ بابەتێكی شەرعی داوە؟

و: قەدەغەكردنی مادە سەرخۆشكەرەكان.

پ: ئێستا یاسایەك نییە بۆ قەدەغەكردنی مادە سەرخۆشكەرەكان؟

و: بەڵێ یاسا هەیە، بەڵام بیستمان هەڵوەشاوەتەوە, هەروەكو لە بابەت سنووردانانی كوشتن‌و داوێن پیسی ‌و هەڵگەڕانەوە كاری پێناكرێ.

پ: ئەو سەربازانەی هاتبوونە ناوچەكەی ئێوە بۆ بەرەنگاری یاخیبوون چۆنتان دەبینی كافربوون یان موسڵمان؟

و: من وەكو موسڵمان لەگەڵیان دوام.

پ: فەرموودەیەكی پێغەمبەر هەیە دەڵێ: هەر كەسێ شمشێرمان بەڕوودا هەڵكێشێ لە ئێمە نییە, ئەمە راستە؟

و: بەڵێ لەوباریەوە فەرموودەیەك هەیە.

پ: تكایە بەردەوام بە لە ڕاڤەی ئەو فەرموودەیە.

و: بەڵێ ئەو فەرموودەیە هەیە, بەڵام من لە پێناو مافی خۆم شمشێرم هەڵنەكێشاوە, بەڵكو بەرگریم لەئایین كردووە, فەرموودەكە دەڵێ: هەر كەسێ لە بەرانبەرماندا شمشێر هەڵبكێشێ لە ئێمە نییە.

پ: ئایا لە ناو موسڵمانان كەسێكی لە ئێوە زاناتر‌و دیندارتر نەبووە؟ ئەگەر خەڵی تر هەبووە بۆچی تۆ بەتەنیا بەو كارە هەستاوی؟

و: بەڵێ زاناتر هەبوون ترساون یان هەر هۆیەكی تر من نایزانم.

پ: ئەگەر بەڕاستی ئەو پێشێلكارییە شەرعیانە هەبووە بۆچی زانایانی تریش بەشداریان نەكردووە؟

و: كۆدەنگی هەیە لە نێوان ئەهلی شەریعەت‌و شاگردەكانیان لەسەر پێویستی گەڕانەوە بۆ شەریعەت بەڵام ئەو زانایانە لە ژیان ‌و بژێوی خۆیان ترساون.

پ: تۆ زاناتر‌و ئازاترینیان بووی, وانییە؟

و: من زاناترینیان نەبووم، بەڵام كەوتمە هیلاكەوە.

پ: كەی “بالۆ”ت بەرەو پیران بەجێهێشت؟

و: لە مانگی كانوونی یەكەمی ساڵی (1924ز).

پ: ئایا گۆنجاوە بۆ كەسێكی وەكو ئێوە لە ساردترین كاتی زستان شوێنی خۆتان بەجێبهێڵن؟

و: بەهۆی نەبوونی شوێنی گونجاو‌و خراپی ئاووهەوا‌و كەمی خۆراك، ناچار بووین تەنیا رۆژانە سێ كاتژمێر بڕۆین.

پ: باشتر نەبوو لە سەرەتای وەرزی بەهار یان لە هاوین، یان پاییز ئەوێ بەجێبهێڵن؟

و: لەسەرەتای هاوین بەزیارەتكاران‌و میوان‌و كاری بازرگانییەوە خەریك دەبووین, بەڵام لە وەرزی زستان كاتمان زۆر بەدەستەوە بوو.

پ: یاخیبوونەكەتان چەندی خایاند؟

و: زیاتر لە دوو مانگی خایاند.

پ: كەواتە بەر لە دوو مانگ پێش یاخیبوونتان بە بیانووی سەردان شوێنی خۆتان بەجێهێشتووە, بەڵام دوای ماوەیەكی كەم یاخیبوون, ئایا رێككەوتنێك نەبووە لە نێوان كاتی دەرچوونتان‌و كاتی یاخیبوون, هەروەكو وتتان بە ماوەیەك بەر لە دەرچوونتان رۆژنامەی “سبیل الرشاد”تان خوێندۆتەوە, پێت وانییە ئەمە جۆرێك لە ئیلهام ‌و هاندەر بووبێت بۆ بزووتنەوەی هەڵگەڕانەوەكەتان؟

و: بەڵێ ئەوكات شتی وام بە خەیاڵدا هات, بەڵام لەخۆوە هەڵگیرسا‌و مەبەستم نەبوو ئەو كاتە دەست پێ بكەم,.

پ: كوڕەكەت سەردانی حەڵەبی كرد؟

و: بەڵێ بۆ كاری بازرگانی, كوڕەكەم سەردانی حەڵەبی كرد, دوای ئەوە چووە ئەستەنبوڵا بۆ ئەوەی ئەو پارانە بگەڕێنێتەوە بۆ ئەو شوێنانەی كە لە حەڵەب لێی وەرگرتبوون.

پ: عەلی رەزا لە حەڵەبەوە چووە ئەستەنبوڵا پەیوەندی بەپارەو سامانەوە هەبووە, لەو گەشتەی هەندێ كەسی بینی, ئایا یاخیبوونەكەتان ئاكامی ئەو یەكتر بینینانە نەبوو؟.

و: كاتێ ئەو گەڕایەوە لە بالۆ دەرچووبووم, چل رۆژ پێش شۆڕش لە شۆشر بینیم.

 پ: كە پرسیارتان لێكرا بۆچی هێرشتان كردە سەر دیاربەكر, وتتان چونكە شاری ناوبراو دەكەوتە سەر رێگاتان, ئایا ئەمە قسەی ئێوە بووە؟.

و: ویستمان بچینە شاری دیاربەكر چونكە لێمان نزیك بوو, كۆگای تەقەمەنی تیدا بوو, كە ئێمە پێویستمان پێی هەبوو.

پ: لەو كاتەی لە هێرشی سەر دیاربەكر شكان‌و ناچاری پاشەكشە بوون چیتان كرد؟.

و: گەڕاینەوە “جەبەق گور” لە دارهینی ‌و خەڵكی ناوچەكە هاتنە پێشوازیمان‌و داوایان لێكردم سەردانی لیجە بكەم, بەڵام مەبەستی سەردانم نەبوو, مۆڵەتی كوردەكانمدا بگەڕێنەوە شوێنی خۆیان, كاتی چوومە ئیجل لەوێ بیستم وان‌و ئەرغەنی كەوتوونەتە دەستی موجاهیدان.

پ: ژمارەیەكی زۆر تورك لە ئیجین هەیە بۆچی ئەوان بەشداری ئەو هەڵگەڕانەوەیان نەكردووە؟.

و: چوومە نزیك ئیجین لە دەوروبەری ئیرغەنی, دواوام لێكردن, هەروەكو كوردان بەرگری لە شەریعەت بكەن.

پ: تورك لەو ناوچانە لەگەڵتان بەشدارییان كرد؟

و: لە ئەرغەنی شەوقی ئەفەندی‌و حامید ئەفەندی‌و حاجی ئەفەندی هەبوون.

پ: ئەوانە توركن یان كوردن؟

و: ئەوانە توركن‌و هەموویان بەشداری شۆڕشیان كرد.

پ: ناوی هیچ كۆمەڵەیەكی كوردستان بیستووە؟

و: ئاگاداری هیچ كۆمەڵەیەك نیم.

پ: كۆمەڵەی تەعالی كورد دەناسی؟

و: ئەو كۆمەڵەیە ناناسم‌و نازانم كێ بەڕێوەی دەبات.

پ: لەكوێ داوای جێبەجێكردنی شەریعەتتان كرد؟

و: ئەمڕۆ یاساكانی شەریعەت فەرامۆش كراوە, بەڵێ ئەو فەرامۆشكردنە پێشتر لەلایەن هەندێ لە سوڵتانەكانەوە بووە, بەڵام كەس لەوان یاسای شەریعەتی هەڵنەوەشاندۆتەوە, ئایا نابێت بەپیر داوای خواوە بچین بۆ جێبەجێكردنی یاساكانی وەرگیراو لە شەریعەت, ئەم ئەركە دەكەوێتە ئەستۆی خەلیفەكان.

پ: مەبەستت لە خەلیفەكان كێن؟

و: خەلیفەكان ئەوانەن سەركردایەتی ئومەت دەكەن بۆ جێبەجێكردنی ئەو یاسایانەی لە شەریعەت وەرگیراوە.

پ: ئایا تۆ دەتەوێ ببیە خلیفە؟

و: خەلیفە زەمانەتێكی بنەڕەتیە بۆ جێبەجێكردنی بنەماكانی ئایین‌و ئەو بابەتەی شەرع داوای كردووە.

پ: وتتان هیچ دەربارەی “كۆمەڵەی بەرزی‌و پێشكەوتنی كوردی” نازانن بەڵام پێمان بڵێ ئەو كارانە چی بوون لەكاتی سەردانی یوسف زیا بەگی بەدلیسی گفتوگۆتان لەسەر كرد؟

و: بەڵێ دەزانم یوسف زیا بەگ سەردانی كردم, ئەو سەردانە لەسەر داوای مامۆستای پێشووم حەیدەر ئەفەندی بەدلیسی بوو, ئەو پێی وتم: یوسف‌و رەشید موشلی دەیانەوێت سەردانت بكەن, هەر ئەو پێی وتم زیا بەگ ئەندامی ئەنجومەنی “نوێنەران”ە لە بەدلیس, میوانەكان چەند كاتژمێر لەلام مانەوە, چایان خواردەوە‌و رۆیشتن, دوای ماوەیەكی كورت لە ڕۆژانێكی بەهار یوسف زیا بەگ جارێكی تر گەڕایەوە خونەیس‌و سەردانی كردم, لەوێ وتی: لەگەڵا كۆمەڵێك لە هاوڕێكانم كاردەكەین بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆی كوردی, پێم وت ئەم كارە مەحاڵە‌و من كاری وا قبوڵا ناكەم.

پ: چۆن دەزانی حكومەت حیساب بۆ یاسای شەریعەت ناكات؟

و: كتێبێكی ئەحمەد‌و عەبدوڵڵا جەودەتم خوێندەوە, كە بەتەواوی ناوی نازانم، بەڵام ئەو لە ڕۆژنامەی “سبیل الرشاد” نووسیبووی: گەورەمان موسا سەلامی خوای لێبێ لە خۆبایی بووەو عیسا بەناوبانگ‌و موحەممەد ئەمیندار بووە, هەریەك لەوانە ئایینێكی هێناوە, ئایا مەبەستیان ئەوەیە هەموو ئاقڵێكی ئومەت دەتوانن ئایینێكی تازە بهێنن؟. خوێندنەوەی ئەو جۆرە وتارانە زۆر نیگەرانی كردم, هەروەها رۆژنامەی سبیل رەشاد هەواڵێكی نووسیبوو, كە كلیج زادە هەقی پەیامنێری ئەزمیر بۆ رۆژنامەی ناوبراو زمانی درێژ كردووە بەرانبەر پێغەمبەری خوا, حەسەن فەهمی موفتی لە دادگا شكاتی لێكردووە بەڵام دادگا بووختانچی سەر پێغەمبەری بەبێ تاوان نیشاندا‌وەو بە سەد لیرە موفتی بە سزای دارایی غرامە كراوە, كە دەبوایە دەست بەجێ بیدا, دوایی دادگای تێهەڵچوونەوە بێتاوانی كرد ‌و غەرامەكەی لەسەر لابرد, نموونەیەكی تر ئەوە حكومەت خانەی “پیران”ی كردۆتە قوتابخانەی كچان, لەوێدا فێری كەمان‌و پیانۆ دەبن, خوێندنەوەی ئەو هەواڵانە زۆر نیگەرانی كردوم, هەروەها بیستم ئەلیاس سامی نوێنەری موش لە ئەنجومەنی “نوێنەران”‌و دوو لە هاوڕێكانی كتێبێكیان بە ناوی “هەڵگەڕانەوە” نووسیووە, لەوێ بوختانی زۆریان بە خەلیفەكانی پێغەمبەر كردووە, هیچ ژمارەیەكی رۆژنامەی “سبیل رەشاد” نەبووە رقی هەڵنەستاندبم, سەرەڕای ئەوە لە ڕۆژنامەكانی ئەستەنبوڵ دەیبینم بانگەواز بۆ ماسۆنییەت‌و عەلمانییەت دەكرێ, ئەمە غیرەتی ئیسلامەتیم دەبزێنێ‌و وادەكات بە ئاسانی بێدەنگ نەبم.