غاندی و نیو سەدە لە خەباتكردن ئامادەكردن و نووسینی : محمد علی فتح الله

غاندی و نیو سەدە لە خەباتكردن
ئامادەكردن و نووسینی : محمد علی فتح الله

ژیان و لە دایك بوونی غاندی :

غاندی یەكێكە لە گەورەترین سەركردەكانی نیوەی یەكەمی سەدەی بیستەم، لە دووی ئۆكتۆبەری ساڵی 1869ز لە شارۆچكەیەكی بچووكدا بەناوی ( پور بەندەر ) بە زمانی هیندی واتا شارۆچكەی سپی كە ناوەكەی تری ( سودا ماپوری )یە لە دایك بووە، قۆناغی منداڵی هەر لەم شارە بەسەر بردووە، باوك و باپیری لە چینی بازرگانان بوون لە ویلایەتی كاتهیاوار كە سەرۆك وەزیر بوون، سەرچاوەكان ئاماژە بەوە دەكەن كە غاندی زۆر شەرمن بووە لە رووبەرووبوونەوە و قسەكردن لەگەڵ خەڵك .
كتێبی ( چیرۆكی ئەزموونەكانم لەگەڵ حەقیقیەتدا ) كتێبە بەناوبانگەكەی غاندی یە، هەروەها لە لایەكی ترەوە نازناوە نیشتمانیەكەی ( مەهاتما غاندی )یە، گەلی هیند پێی بەخشیوە و نازناوێكی تایبەتە بە نەتەوایەتی هیندەوە ( خاوەن دەروونی گەورە ) ( رۆحی مەزن ) یان بە ئینگلیزی ( قەشە )یە .. نازناوی تریشی ( باوكی هیندی نوێیە ).
غاندی قۆناغی خوێندنی سەرەتایی و ناوەندی و دواناوەندی بە پلەی خوار مام ناوەند تەواو كرد بەڵام لە دواتر هەرچوو بۆ كۆلێژ .
دەربارەی بنەماڵەی غاندی , خێزانەكەی هیندۆسییەكی ئایینداری توند بووە , سەر بەیەكێك لە چینە كۆمەڵایەتیەكانی هیند بووە بەناوی چینی ( مۆدەبانیا ) كە ناوچەیەكی سەر بە چینێكی تایبەت بە بازرگانان بوو , باوەڕیان بەهیچ شێوەیەكی توند و تیژی نەبوو , دایكی ناوی ( بوتلی بای ) بوو كە كاریگەری زۆری لەسەر غاندی هەبوو , لە قسەكانی دایكی بۆ غاندی ( كوری شیرینم فێربوونی ئەو شارەزاییانەی كە تەنیا پێویستی گەدە پەیدا دەكەن هیچ كات گەورەیی نییە , پێویستە بخوێنی تاوەكو خزمەتی كۆمەڵگا بكەیت و ئەوەی فێری بوویتە بیخەیتە خزمەتی ووڵاتەوە ) , باوكی ناوی ( كرمتشند ) بوو لە هەندێك كتێبدا بە ( قراندی ) بانگ كراوە باوكی وەكو ئەندامێك لە دادگای راجستایك كاری كردووە پاشان وەكو سەرۆك وەزیران لە ( راجكوت ) , باوكیشی واتە باپیری غاندی سەرۆك وەزیرانی سێ شار بوو , و سەرۆك وەزیرانی ئیمارەتی بۆرباندەریش بوو .
بە پێی سەرچاوەكان غاندی لە تەمەنی 13 ساڵی هاوسەرگیری كردووە ئەویش بە پێی دابونەریتی هیند و هیندۆسیەكان , كە غاندی خۆی لە دوای ماوەیەك نووسی تەمەنێكی وەها بۆ پێكهێنانی ژیانی هاوسەرێتی زۆر كەمە و پێكەنیناوییە , هەروەها هاوسەرەكەی ناوی ( كاستوربای ) بوو كە تەمەنی 12 ساڵ بوو چوار منداڵیان هەبوو , بەڵام خێزانەكەی لە ساڵی 1943 تووشی نەخۆشیەكی توند بوو لەساڵی 1944 مرد .
غاندی لەتەمەنی 19 ساڵیدا واتا ساڵی 1888ز چوو بۆ لەندەن , لە زانكۆی لەندەن خەریكی خوێندنی زانستی ماف بوو , پاش سێ ساڵ بووە ئەندامی دامەزراندنی پارێزەرانی دادوەری , پاش ئەوە گەڕایەوە بۆ هیندستان لە دادگای باڵای بۆمبی دەستبەكار بوو , پاش ئەوەی غاندی ساڵی 1915 و سەرەتای هەڵگیرسانی جەنگی یەكەمی جیهانی بە شێوەیەكی هەمیشەیی گەڕایەوە بۆ هیند ئەو كات دەرد و بەڵاو هەژاری لە نێو هیندییەكاندا بڵاوببۆوە ، بەریتانیەكانیش بە ئاگر و ئاسن دەسەڵاتی هیندیان دەكرد و ، لە سەرووی توانای خەڵك باجەكان كۆدەكرایەوە دژایەتی پیشەسازی نیشتمانیان دەكرد و بۆ زاڵ بوونە سەر هیندیەكان هێزیان بەكاردەهێنا ، بە شێوەیەكی گشتی بەریتانیا ستەمێكی زۆری لە هیند دەكرد و سەرەڕای قەسابخانەیەك كە لە كاتی خۆپیشاندان ژمارەیەكی زۆری هیندی كوژران و بریندار بوون ، هەروەها لە لایەكی ترەوە غاندی لە ساڵی 1919 راپەڕینێكی ئایینی و سیاسی بە ناوی ( گەڕان بە دوای حەقیقەت )دا هێنایە كایەوە , لە ساڵی 1922 غاندی لەلایەن دەوڵەتی هیندەوە گیرا و بە 6 ساڵ زیندانی حوكم درا , بەڵام لە ساڵی 1924 بە هۆی نەخۆشی لە زیندان ئازاد كرا .
غاندی خەڵكی بانگهێشت كرد كە خۆیان جلەكانیان بچنن و بدوورن ئەو كارەش بۆ وەشاندنی گورزێك بوو لە ئابوری بەریتانیا و بۆ بەدەست هێنانەوەی سەربەخۆیی ئابوری سیاسی هیند بوو ، دەوڵەتی هیند باجی خستە سەر خوێ و چونكە ئەم باجانە راستەوخۆ بە زیانی خەڵكی هەژار بوو گاندی لە دژی ئەوە راپەڕی و كەوتە زیندانەوە دواتر لە 1931 ئازاد كرا، ئەم باجەش لابردرا و نەما .
بیرۆكەی غاندی بریتی بوو لە بیرۆكەی ناتوندوتیژی ، هەروەها غاندی بزوتنەوەیەكی میللی بەهێزی دژ بە داگیركەر دامەزراند لە ماوەی نێوان ساڵانی 1920 – 1924 كە غاندی سەرپەرشتی دەكرد .

سیاسەتی غاندی بەرامبەر بە بەریتانیا :
سیاسەتی غاندی لە لایەكی ترەوە لە رووی ئابووریەوە بوو كە هەوڵی دا ئابوری بەریتانیا لە هیند لاواز بكات بەوەی كە خوێی هیندەو دەبێ بۆ گەلی هیندیش بێ بۆ ئەمە خۆی و 79 كەس لە گەڵی چوون بۆ سەر دەریا بۆ دەركردنی خوێ ، و خوێی بەریتانیا نەكڕن ، لەبەر ئەم بیرۆكەیەی ساڵێكی تەواو بەند كرا .
غاندی لە پاییزی ساڵی 1931 بۆ بەشداری لە كۆنفرانسی مێزگردی لەندەن ، چوو بۆ بەریتانیا لەوێ بە رێزێكی زۆرەوە پێشوازی لێكرا .
كاتێك جەنگی دووەمی جیهانی دەستی پێ كرد جێگری سوڵتانی هیند بەشداری هیندی لە جەنگدا راگەیاند ، گاندی رایگەیاند كە بەهای بەشداری هیند لە جەنگ دژ بە ئەڵمانیای نازی دەبێت سەربەخۆیی و بێ كۆت و مەرج بێت .
لە ساڵی 1942 گاندی داوای كرد كە بەریتانیەكان لە هیند بچنە دەرەوە ، بەڵام بەریتانیەكان هەر لەو ساڵەدا واتا 1942 ئەویان لەگەڵ 50 كەس لە پەیڕەوانی زیندانی كرد و گاندیش بانگەشەی یان مەرگ یان سەربەخۆیی راگەیاند دواتر غاندی ئازاد كرا .
هاوڕێكانی غاندی :-
لە خەباتیدا كۆمەڵە گەنجێك بەشداری بیرە شۆڕشگێڕەكانی غاندی بوون دیارترینیان ( جەواهیر لال نەهرۆ ) و ( موحەمەد عەلی جوناح ) بوون ئەم دووانە لە گرینگترین كەسایەتیەكانی مێژووی نوێی هیندن :
1- جەواهیر لال نەهرۆ : وەكو غاندی هیندۆسی بوو لە ساڵی 1889 لە دایك بووە خوێندنی لە كامبریدجی ئینگلتەرا تەواو كردووە ، ساڵی 1912 بووە پارێزەر ساڵی 1920 پەیوەندی بە غاندی یەوە كرد 8 جار لەگەڵ غاندی لەسەر ڕای سیاسی لە 1920 – 1927 خراوەتە بەندیخانە ، ساڵی 1929 نەهرۆ وەكو سەرۆكی كۆنگرەی نیشتمانی جێگای باوكی گرتەوە .
2- موحەمەد عەلی جوناح : لە خێزانێكی موسڵمان لە ساڵی 1876 لە دایك بووە ، یاسای خوێندووە لە زانكۆی لەندەن ساڵی 1895 تەواوی كردووە ، دانوستانەكانی غاندی لەگەڵ ( موحەمەد عەلی جوناح ) رابەری موسڵمانانی هیند ، بۆ دابەشكردنی نیمچە قاڕەی هیند بۆ دوو دەوڵەتی هیند و پاكستان بە ئەنجام گەیاند ، لە 1947 لۆرمانتاوتن سەربەخۆیی هیند و پاكستانی راگەیاند و گاندیشی بە بناغە دانەری سەربەخۆیی هیندی لە رێگای بەرگری ئاشتیخوازانەوە راگەیاند ، پاشان موحەمەد عەلی جوناح لە ساڵی 1948 بەهۆی نەخۆشی شێرپەنجەی سیەكانەوە لە كەراتیشی كۆچی دوایی كردووە و ساڵانەش پاكستان بە رۆژی لە دایك بوونیەوە یاد ئەگێڕێت .
دابەشكردنی هیند :-
لە ساڵی 1947 دابەشكردنی هیند راگەیەنرا ، پەشێوی ئاینی هەموو وڵاتی گرتەوە و توندوتیژی سەری هەڵدا و زیاد لە پێنج هەزار كەس لە هەردوولا كوژرا ، غاندی بۆ ئەم رووداوە ئازاری چێشت و بە كارەساتێكی نیشتمانی زانی ، هەروەها زۆر غەمبار بوو لە پەشێوی نێوان هیند و پاكستان لەسەر هەرێمی كشمیر و كوژرانی چەندان كەس لە رووبەرووبوونەوەی چەكداری نێوانیان لە ساڵی 1947 كە تاوەكو ئێستاش ئەو كێشەیە بەردەوامە ..
دوای راگەیاندنی هیند موسڵمانەكان ترسان كە هیندۆسیەكان حكومەت بۆ خۆیان داگیر بكەن ، بۆیە داوای دەوڵەتێكی سەربەخۆییان كرد پارتی كۆنگرەی نیشتمانی رێككەوتبوون دەوڵەتە چاوەڕوانكراوەكەیان ناو بنێن ( پاكستان ) كە بە زمانی ئوردوی بە واتای زەوی پاكەكان دێت .
موحەمەد عەلی جوناح خاوەن رۆڵی دیار و بەرچاوی دامەزراندنی پاكستانە وەكو دەوڵەتێك بۆ موسڵمانانی هیند ، خۆشی بووە فەرمانڕەوای گشتی پاكستان و ( كەراتیشی ) كردە پایتەختی وڵاتی تازە دروست بوو ، كەچی هیند لە رۆژی دوای سەربەخۆبوونی پاكستان سەربەخۆیی وەرگرت و ( جەواهیر لال نەهرۆ ) بوو بە یەكەم سەرۆك وەزیرانی و ( دلهی نوێ ) بۆ پایتەختی هەڵبژارد ، لە كۆتاییدا دوای بەرگریەكی میللی و خەباتی غاندی سەركردە لەگەڵ هیندیەكانی تردا لە ساڵی 1947 سەربەخۆیی هیند هاتەدی و بەو جۆرە داگیركاری بەریتانیا بۆ هیند كۆتایی هات كە سێ سەدەی لەسەر یەك بوو .
مردنی غاندی :-
ئەو كەسەی غاندی كوشت گەنجێك بوو ناوی ( ناسورام فنیاك جودس ) كە یەكێك بوو لە سەرپەرشتیارانی رۆژنامەی ( هیندور ئاشترا )ی توندڕەو كە هەمیشە غاندی تۆمەتبار دەكرد بە خیانەتكردن بە هیندۆسیەكان بەوەی داوای نەرم و نیانی موسڵمانان دەكات ، لە رۆژی هەینی 30 كانوونی دووەمی ساڵی 1948 نزیك كاتژمێر پێنجی پاش نیوەڕۆ كاتێك گاندی لە پلەكانەكانی بۆ پەرستشی ئاسایی خۆی دەچووە سەرەوە ( ناسورام فنیاك جودس ) بە دەمانچە بچووكەكەی كە جۆری ( برشا ) بوو سێ فیشەكی بە غاندی یەوە ناو دوو فیشەكی بەر سكی كەوت و دانەیەكی بەر سنگی كەوت بەمەش غاندی كوژراو تیرۆر كرا و كۆتایی بە ژیانی هات و لاشەكەی سوتێنرا .
سوود لەم سەرچاوانە وەرگیراوە :
1- چیرۆكی ئەزموونەكانم لەگەڵ حەقیقەتدا ، مەهاتما غاندی .
2- چاو پێخشاندنێك بە مێژووی جیهان ، جەواهیر لال نەهرۆ .
3- رزگاركاری هەژاران ، مەهاتما غاندی ، و: عبدالله گەرمیانی .
4- رێبازی عەشق و چیرۆكی وەرچەرخانی رۆحی ( مەهاتما گاندی ) ، ئیكنات ئیسواران ، و: هاوار ئەحمەد هەڵەبجەیی .
5- وتەكانی مەهاتما گاندی ، و: حەسەن نازدار .